Dit Amerika

Nationalisme is een vlag die meer dan één lading dekt. Logisch, aangezien het nationalisme (in de meest zuivere betekenis van het woord) moeilijk als een coherente ideologie kan worden bestempeld. Een Vlaams-nationalist bijvoorbeeld wijst, in essentie, het Koninkrijk België af als overkoepelende staatsstructuur. Hij meent dat de Belgische monarchie best ingewisseld wordt voor een Vlaamse staat. Doorgaans (hoewel niet noodzakelijk) vormgegeven als republiek.

Dit Amerika

Het Vlaams-nationalisme laat zich evenwel niet uit over hoe het samenleven binnen de nieuwe staat vervolgens moet verlopen. Dient een onafhankelijk Vlaanderen een verlaging van de fiscale lasten te prioriteren? Of moet de nieuwe staat haar burgers net om een extra duit in het zakje vragen? Om de verschillende sociale verzekeringen en bijstandsregelingen drijvende te houden?

Zal de Vlaamse republiek een ethisch-progressieve of ethisch-conservatieve koers varen, met een ruimere of striktere abortuswet tot gevolg? En wil Vlaanderen haar grenzen openstellen voor vluchtelingen en/of gelukzoekers? Of wil het net zoveel mogelijk immigratierestricties invoeren.

Kortom, dat een nationalist de oprichting van een nieuwe staat nastreeft, zegt weinig over hoe die nieuwe staat vervolgens moet worden bestuurd. Dat wordt, volgens professor Amerikaanse geschiedenis aan de Harvard Universiteit, Jill Lepore, onder meer bepaald door het ‘soort’ nationalisme dat men aanhangt. Over dit thema schreef zij een boek: Dit Amerika. De opvolger van haar bestseller Deze waarheden.

Twee soorten nationalisme

In Dit Amerika onderzoekt Lepore de rol die het nationalisme speelde in de wordingsgeschiedenis van de Verenigde Staten. De summa divisio doorheen het boek is die tussen twee varianten van het nationalisme: de liberale en de illiberale. Het liberaal nationalisme wordt best uitgelegd als het geloof dat de moderne natiestaat, als rechtsstaat, de beste garantie biedt op de bescherming van burgerlijke idealen. Onder meer democratie, gelijkheid voor de wet, individuele vrijheid en mensenrechten.

Daartegenover plaatst de auteur het illiberaal nationalisme. In één adem wijst Lepore ‘racisme’ aan als één van dé kernmerken van dit soort nationalisme. Niet verwonderlijk, aangezien zij vanuit de specifieke Amerikaanse context schrijft. De Burgeroorlog (1861-1865) was in de ogen van de auteur een conflict tussen het liberale, Amerikaans-nationalisme van Lincoln en het illiberale, sektarische nationalisme van de Zuidelijke staten. Illiberaal, want gekenmerkt door onderdrukking en nativisme. Een nationalisme met als uitdrukkelijke doel het ontzeggen van de burgerlijke idealen — zelfs het burgerschap zelf — aan zwarte Amerikanen.

Belofte

De Verenigde Staten zijn, volgens Lepore, een voortvloeisel van beide soorten nationalisme. Hoe men definieert wie tot de ‘natie’ behoort, heeft immers een enorme impact op het beleid dat de natie voert. De liberale idealen van de Onafhankelijkheidsverklaring stonden lang in schril contrast met de behandeling van de originele, inheemse bevolking, Afro-Amerikanen en Amerikanen van Aziatische afkomst. Dat betekent niet dat de Verklaring dode letter bleef. Wel dat de ‘vanzelfsprekende waarheden’ van Thomas Jefferson en Benjamin Franklin, hoewel waar, voor lange tijd een stuk minder vanzelfsprekend bleken voor verschillende subgroepen Amerikanen.

Lepore geeft met Dit Amerika haar snelcursus in de ‘twee’ Amerika’s. Zo schrijft ze over Fredrick Douglass. Hij is de oud-slaaf die met zijn geschriften en toespraken eigenhandig de mythe dat zwarte Amerikanen over een ‘inferieur’ intellect beschikten, naar de prullenmand verwees. Douglass kende de anti-zwarte gruwel die het land teisterde maar al te goed. Maar hij zette die ervaring niet om in een anti-Amerikaans pleidooi.

De idealen van de Amerikaanse Revolutie waren bewonderenswaardig, zo meende Douglass. Maar voor Amerikanen wier voorouders tegen hun wil op boten werden geladen en de Atlantische Oceaan overstaken, bleven deze idealen een niet-nagekomen belofte.

Maar dat die belofte nagekomen kon worden, daar mocht geen twijfel over bestaan. Het constante streven naar die nakoming, die inlossing van de verwachtingen, beschrijft Lepore op een heldere en beknopte — het boek is zonder dankwoord en bronnen maar 131 pagina’s lang — eigen manier.

Pleidooi

De ondertitel van Dit Amerika is ‘Pleidooi voor een betere natie’, als vertaling van het Engelse ‘The Case for the Nation’. Deze doet uitschijnen dat het werk meer is dan een neutrale, historische weergave van de Amerikaanse natie. In een pleidooi verwacht je immers een bepaalde visie te lezen. Liefst vergezeld door een oproep, een call to action.

Die lijkt, zeker wanneer men het boek(je) zonder ideologisch bril leest, te ontbreken. Wie betwist immers dat slavernij, segregatie en andere op ras gebaseerde onderdrukking zowel een uitwas van etnisch tribalisme zijn als integraal deel uitmaken van de Amerikaanse geschiedenis? Amerika was in die zin natuurlijk niet uniek. De Europese koloniale machten stonden ook niet meteen bekend om hun promotie van raciale gelijkwaardigheid en zelfbeschikking. Maar Lepore’s geschiedschrijving gidst de lezer wel doorheen een belangrijk aspect van de geschiedenis van haar land. Het pleidooi, haar oproep, blijft echter lang onduidelijk.

Donald Trump

De laatste vijf bladzijden verduidelijken evenwel Lepore’s motieven om in 2019 een boek te schrijven over het Amerikaans nationalisme. Het nativisme en racisme dat hand in hand gaat met haar illiberale variant vond, volgens de auteur, de voorbije vijf jaar een nieuwe spreekbuis in Donald Trump. Zonder blikken of blozen gooit zij de 45ste president op dezelfde hoop als de Zuidelijke separatisten van de 19de eeuw en de tegenstanders van de Burgerrechtenbeweging van de 20ste.

Het is een bizar en weinig onderbouwd einde van een voor het overige aangenaam om lezen boek. Lepore behandelt niet alleen het lot van de Afro-Amerikaanse gemeenschap. Ze besteedt ook voldoende aandacht aan de bejegening van de oorspronkelijke, inheemse bewoners (de Native Americans) en de immigranten uit Azië. Ze doet dit op een manier die geen uitgebreide voorkennis over de Amerikaanse republiek vereist. Ondanks de valse noot op het einde, is het boek een mooie aanvulling voor de boekenkast van eenieder geïnteresseerd in de wordingsgeschiedenis van de Verenigde Staten.