Een Nederlandse ooggetuige van de Spaanse burgeroorlog

Egodocumenten uit de Spaanse burgeroorlog zijn zeldzaam in onze contreien. Door de Tweede Wereldoorlog bleek in Vlaanderen en Nederland nauwelijks interesse voor dit conflict op het einde van de jaren 1930. De generale repetitie van de Duitse en Italiaanse luchtmacht en vloot kon buiten het Iberische schiereiland op weinig interesse rekenen. De Koude Oorlog zorgde daarnaast dat wie ooit met de Sovjet-Russen optrok scheef werd bekeken.

De Nederlandse historicus Rik Vuurmans gaf onlangs twee door zeeman Cornelis Dekker geschreven brochures uit in een boekje. Van elk van die brochures bestaat slechts één bekend exemplaar. Ze belandden ooit via een legaat bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) te Amsterdam. Vuurmans voorzag ze van summiere biografie, militaire chronologie en de nodige contextuele duiding.

Zie ginds komt de stoomboot

Dekker was een visserszoon uit Den Helder. Omdat hij in Spanje meestreed met de Internationale Brigades verloor hij zijn Nederlandse nationaliteit omwille van het onder de wapens gaan in een buitenlands leger. Hij kende als staatloze een precair bestaan. Werken ging niet meer. Om zijn Nederlandse nationaliteit te herkrijgen zette Dekker zijn wedervaren tijdens de Spaanse burgeroorlog op schrift. Enerzijds om geld te verdienen, en anderzijds om zichzelf te rechtvaardigen en alzo te kunnen rehabiliteren.

Uiteraard verdraaide Dekker de manier van rekruteren en verzweeg hij zijn communistische of anarchistische overtuiging. Helaas wist hij niet dat de Nederlandse consuls die hij na zijn desertie uit Spanje en tijdens zijn terugkeer in Frankrijk sprak uitvoerig rapporteerden aan buitenlandse zaken in Den Haag. Nog voor hij voet op Nederlandse bodem zette lag zijn dossier klaar.

Die terugkomst van de brigadisten in Nederland vormde een probleem. Nederland had zich met België en Groot-Brittannië aangesloten bij het Franse niet-interventieverdrag. Daardoor waren wapenleveringen en meestrijden verboden. De communistische partijen in Europa ronselden echter brigadisten die in het geheim naar Spanje trokken om tegen de opstandelingen van generaal Franco te strijden. Bij de terugkeer per trein in Roosendaal kregen ze het verbod om de Internationale te zingen, dus zongen de Spanje-gangers ‘Zie ginds komt de stoomboot uit Spanje weer aan.’

Spanje overleven om in Duits concentratiekamp te eindigen

Eens terug thuis in januari 1938 gaf Dekker een interview aan de lokale krant in Den Helder. Ook bij de uitgave van zijn brochures berichtte Den Heldersche Courant daarover. Ook dat interview staat afgedrukt in het boekje van Vuurmans. De titel van de brochure luidde Uit de Spaanse Hel ontvlucht.

Met Dekker liep het trouwens slecht af. Ondanks een echt vals paspoort ondertekend en afgestempeld door de echte burgemeester van Den Helder bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, werd hij al snel opgepakt in 1941 als CPN-militant. Bewijs dat hij lid was van de Communistische Partij Nederland was er niet, maar uit zijn gesprekken met de Nederlandse consuls in Frankrijk viel op te maken dat hij in die kringen circuleerde voor zijn vertrek naar Spanje.

Nadat Duitsland Rusland binnenviel in juni 1941 startten de Nazi’s een communistenjacht in de bezette gebieden. Als internationaal brigadist was Dekker een gemerkt man. Hij belandde in het concentratiekamp Neuengamme waar hij stierf op 24 januari 1942.

Dun gezaaid

Nederlandstalige bronnen over de Spaanse burgeroorlog zijn schaars. De katholieke hispanist en historicus dr. Johan Brouwer trok kort naar Spanje om over de burgeroorlog te schrijven, maar hij kwam spoedig terug. Brouwer bundelde en herwerkte zijn artikels in een brochure getiteld De Spaansche burgeroorlog in 1936.[1] Voor de liefhebbers staat de eerste druk als e-book op de site van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Brouwer werd in 1943 door de SS gefusilleerd als verzetsman.

Bij het toetreden van Spanje tot de Europese Gemeenschap schreef de journalist Gerard Lutke Meijer op basis van zijn dagboekaantekeningen en zijn persartikels van tijdens de burgeroorlog een ooggetuigenverslag.[2] Ook Lutke Meijer die met zijn gezin naar Spanje getrokken was, keerde vrij snel in het najaar van 1936 terug. Vooral zijn foto’s zijn van onschatbare historische waarde. De rest is vijftig jaar later bewerkt en enigszins gekleurd met de kennis achteraf.

Spaart kritiek niet

Cornelis Dekker beleefde het allemaal van dichtbij en hij beschreef ook gekleurd de gruweldaden van de falangisten en Franco’s vreemdelingenlegioen. Dekker spaarde ook zijn kritiek niet voor de knoeiboel die het republikeinse opperbevel maakte van elk tegenoffensief. De legitieme regering van socialisten, communisten en anarchisten blonk uit in incompetentie en bijna elke militaire zet had enkel propagandadoeleinden. Die ideologische blindheid ging ten koste van strategische doelen. De verliezen waren navenant.

Dekker beschrijft een collegiale sfeer en profileert zich als een pragmatische en goed georganiseerde Hollander. Over Duitse en Belgische brigadisten is hij positief. Over de rest – op de Spaanse anarchisten onder zijn leiding na – klinkt hij bitter en denigrerend.

Dekker bevond zich zelden in de voorste linies waar normaal de internationale brigadisten als stoottroepen fungeerden. Hij hield zich bezig met koerierdiensten en bevoorraden met auto’s van het luchtafweergeschut of batterijen. De hoeveelheid slachtoffers en de schade door Duitse luchtaanvallen die hij beschrijft is zelfs daar hoog.

Toch schreef hij zijn ervaringen op als een soort avonturenroman. Veel ideologische scherpslijperij moet de lezer gelukkig niet verwachten. De beschrijvingen van luchtaanvallen en andere gevechten zijn droog en rechttoe rechtaan. Zijn Spaans is slecht dus zijn veel namen of uitdrukkingen fel verbasterd.

Beide brochures lezen heel vlot en getuigen van een zeker kameraadschap tijdens zijn tijd als koerier. Over zijn Spaanse ‘verloofde’ zwijgt hij in alle talen. De lezer mag niet vergeten dat de brochures met een bedoeling geschreven zijn en dus zeer selectief en met enige literaire vrijheid doorspekt.

Uitgekeken op de gruwel

Na een jaar is Dekker het beu en zoals bij vele internationale brigadisten blijkt dat het Spaanse opperbevel hen geen verlof gunt uit angst dat ze niet meer zouden terugkeren. Opstappen betekende desertie en dat deed Dekker dan maar. Eind 1937 is de zaak al hopeloos voor de republikeinen, het zal dan ook niet lang meer duren voor de internationale brigades opgedoekt worden in 1938.

Conclusie

Hoewel Dekker nergens in de brochures over de Spaanse hel spreekt en zelden vertwijfeling te bespeuren valt in zijn relaas, is dat wel wat hij in het interview van januari 1938 vertelde. Hoewel de biografie relatief kort is (Dekker werd ook maar 37 jaar oud) is dit boekwerkje één van de boeiendste egodocumenten over een militair conflict uit de jaren dertig gezien door de ogen van een jonge man uit de lage landen.

Het boek is fraai uitgegeven, de kwaliteit van de illustraties en het drukwerk is uitmuntend. Het overzicht van de veldslagen tijdens de Spaanse burgeroorlog is duidelijk, accuraat en onbevooroordeeld. In tegenstelling tot veel boekjes over strijders die naar Finland of het Oostfront gingen, liet de bezorger van de brochures zich niet door storende ideologische sympathie leiden. Een aanrader voor wie de jaren 1930 beter wil contextualiseren.

---

Bibliografie

Brouwer, Dr Johan. 1937. De Spaansche burgeroorlog. Hilversum: Brand.

Meijer, Gerard Lutke. 1986. Voorspel wereldbrand: een ooggetuigeverslag van de Spaanse Burgeroorlog. ’s Gravenhage: Nijgh & Van Ditmar.

[1] (Brouwer 1937)

[2] (Meijer 1986)