Geschiedenis als politiek wapen. De macht van het verleden door Ivo van de Wijdeven is een boek dat een beetje geschiedenisfreak en geïnteresseerde in buitenlandse politiek of geopolitiek absoluut moet lezen.

Al wie houdt van geschiedenis moet zich bewust zijn van het feit dat geschiedschrijving niet waardenvrij is. Het instrumentaliseren van geschiedenis is een oud zeer, denk maar aan de keizerslevens van de Romeinen waarbij bepaalde keizers aan Suetonius of Tacitus een blijvende zeer negatieve reputatie overhielden. Elke geschiedenis is immers een constructie. Vaak een constructie van een collectief geheugen. Een nationale mythologie, een uiting van doelbewuste groepsvorming, en een sociologisch proces.

Herinneringswetten

In dit fantastische boek gaat de auteur in op het fenomeen van wat hij ‘herinneringswetten’ noemt in verschillenden landen. Een fenomeen van de juridisering van de geschiedenis in hoofdzakelijk autocratische of autoritaire regimes zoals Rusland, China en Turkije, maar ook Polen, Hongarije en het Verenigd Koninkrijk. Een ogenschijnlijk recenter fenomeen omwille van die wetgeving en de gevolgen van die bestraffing voor wie buiten de lijntjes kleurt. Dat is een zeer interessante en een zeer terechte observatie. Een trend ook die meer met politiek en mentaliteit te maken heeft, dan met geschiedenis. Denk maar aan de hele canondiscussie in Vlaanderen en Nederland.

Van de Wijdeven is een historicus, analist en ex-adviseur van de Nederlandse minister-president. Zijn schrijfstijl is soepel en beklijvend. Zijn dossierkennis is meestal uitmuntend. Zijn analyses zijn scherp. Alvorens dieper in te gaan op het boek, is een waarschuwing op zijn plaats. In de inleiding blinkt Van de Wijdeven uit in een woordkeuze die zeer politiek en zelfs ideologisch geladen is. Termen zoals neoliberalisme en populisme springen daarbij in het oog. Dat zijn termen die vaak ideologische containerbegrippen zijn, en niet zonder politieke afkeuring of minachting.

Kritisch lezen

Wie door die niettemin boeiende doch dikwijls gekleurde inleiding ploetert zal echter niet bedrogen uitkomen. Het is een signaal om kritisch te lezen. Een lezen dat zeer vlot zal verlopen omdat de lezer weet dat naast een sterk betoog ook steeds commentaar en een bepaalde appreciatie opborrelt. Een duiding die voor de ene lezer zeer welkom zal blijken en voor de andere op sommige plaatsen soms zal irriteren. Een onterechte irritatie meestal omdat de auteur dat zeer consequent doet en ook beargumenteert. Er is niks mis om af en toe de lezer een beetje een geweten te schoppen of intellectueel uit te dagen.

De lezer zal ook inzien dat de meestal nationalistische herinneringswetten en politieke pogingen om het historisch verhaal te beheren of te beheersen altijd een politieke agenda verbergt. Zonder dat Van de Wijdeven dat ridiculiseert. De grens tussen ridiculiseren en te vervallen in een wij/zij-denken met een superioriteitsgevoel overschrijdt Van de Wijdeven meestal niet. Enkel bij het Verenigd Koninkrijk trapt hij te vaak in die val. Het is het minst overtuigende hoofdstuk ondanks de amusante anekdotiek.

Ten eerste omdat het inderdaad soms ridicule nostalgische folklore is, maar ten tweede ook omdat hij te gemakkelijke conclusies trekt over de motieven achter de Brexit. De weerstand en reactie vanuit de academische wereld en het onderwijs in het Verenigd Koninkrijk toont ook aan dat in bepaalde maatschappijen de mayonaise niet pakt. Als daar dan slordigheden bij komen zoals ‘Europese Economische Genootschappen’ of ‘Europese Gemeenschappen’, dan verliest de auteur toch een beetje van zijn tijdens de hoofdstukken over Rusland, China, Polen of Turkije opgebouwde geloofwaardigheid.

Leerrijk

Niettemin is de beschrijving en analyse van de herinneringswetten uitmuntend. De beschrijving van de voedingsbodem en het chronologische opbouwen van deze staatsgeschiedenissen blijft ontzettend leerrijk. De meestal historische ‘vernederingen’ of zelfs ronduit een soort nationaal minderwaardigheidscomplex illustreren perfect het hoe en het waarom van de herinneringswetten die vaak in grondwetten gegoten werden de afgelopen twee decennia. Het verklaart de geopolitieke standpunten of zelfs doelstellingen van de besproken landen. Uiteraard vormen de gevalstudies van Rusland, China en Turkije de reden waarom dit een boek is dat zonder meer gelezen dient te worden. Ook het hoofdstuk over Polen is bijzonder goed, duidelijk en bevattelijk. Jammer dat Hongarije in dat Poolse hoofdstuk een beetje als een parenthese verwerkt wordt.

De kennis van de geschiedenisindustrie of herdenkingsindustrie in China, Rusland, Turkije, Polen, Hongarije die Van de Wijdeven etaleert is verbluffend. Zelfs de beschrijvingen van de populaire cultuur zoals historische films, documentaires, enzovoort draagt enorm bij tot het begrip van het telkens terugkerende collectieve geheugen dat afhankelijk van de visie van de ‘sterke man’ in betreffend land evolueert al naargelang de geopolitieke agenda van die autocratische of autoritaire leider. Zonder dat het te psychologiserend wordt. In zijn slotakkoord legt Van de Wijdeven uit dat geschiedenis leeft en slaat hij nagels met koppen. Soms vervalt hij net als in de inleiding in waardeoordelen met bijhorende woordenschat.

Verfrissend

Dat neemt niet weg dat weten waar een auteur staat verfrissend kan zijn voor de lezer. Waar Van de Wijdeven staat is altijd duidelijk. De meeste kritiek die hij uit is zeer pertinent. In de deconstructie van de herinneringswetten met de bijhorende gestage opbouw van een nationaal verhaal met recuperatie en vaak wegpoetsen van historische feiten, personen of evenementen schittert Van de Wijdeven. Opvallend is ook dat de Tweede Wereldoorlog (met de andere namen die Chinezen en Russen gebruiken) in alle gevallen behalve Turkije een ontzettend belangrijke rol speelt. Voor veel lezers zal vooral het hoofdstuk over China in dat geval een openbaring blijken.

Dit boek draagt ongetwijfeld bij tot een beter begrip van motieven, percepties en sociale psychologie achter het binnenlands en buitenlands beleid van Rusland, China, Polen, Hongarije of Turkije. Alleen al daarom moet een lezer dit boek lezen. Om de nuance en om de analyse te kunnen vatten. En passant steekt de lezer veel op over de geschiedenis van die landen.