Reizen langs oude grenzen op oude kaarten

Grensverkenningen. Langs oude grenzen in Nederland door Kester Freriks en Martijn Storms is een beeldschoon boekje over oude kaarten. Kaarten zoals in cartografie. Het boekje is een samenwerking tussen de universiteit Leiden (meer bepaald hun uitzonderlijke bibliotheek) en uitgeverij Athenaeum. Elke provincie in Nederland komt minstens één keer aan de beurt, maar dat is op zich bijzaak.

Visueel meesterwerk

Het boekje is een visueel meesterwerk en dat is bij het reproduceren van antieke landkaarten enzovoort in een gewoon paperback boek niet evident. De mooie vierkleurendruk oogt uitnodigend en stelt niet teleur.

Wat veel van die kaarten zo boeiend maakt, is dat ze een verhaal vertellen over de geschiedenis van de cartografie, over de geschiedenis van Nederland, over de geschiedenis van grenzen en over het omgaan met landschap en grenzen. Eén van de boeiendste verhalen gaat over de liniewerken in Beverwijk (aan de zee bij Den Haag), waar de Bataafse republiek zich poogde te verdedigen tegen een Russische invasie in 1799.

Manuscriptenkaart

De manuscriptenkaart over de veenontginning in de provincie Overijssel is zo’n andere parel die de gemiddelde kaartliefhebber wel nooit zou kennen zonder dit boekje. Voor fans van archeologie zal het stukje over de oude kaarten van de Brittenburg bij Katwijk aan Zee zeker boeien. Daar eindigde de Romeinse Limes ooit en daar plande keizer Caligula zijn invasie van Brittannië.

Het laatste deel van deze Romeinse verdedigingsgordel is ondertussen verzwolgen door de Noordzee, maar sinds de renaissance zoeken historici daar naar Romeinse forten. De Brittenburg werd ten tijde van Abraham Ortelius en Lodovico Guicciardini nog waargenomen.

Vlamingen

Een kaart die Vlamingen zeker zal boeien, is een prachtige kaart van de Brusselse uitgever Eugène-Henri Fricx uit de periode van de Spaanse Successieoorlog (1701-1714). Toen bezetten de Noord-Nederlanders de Zuidelijke Nederlanden als buffer tegen Frankrijk en legerden overal Hollandse regimenten, die op kosten van de ‘Belgen’ ingekwartierd werden. De Carte des Pays-Bas et des frontières de France is een prachtige lange strook die van de Noordzee aan de Scheldemonding tot het huidige Nederlands-Limburg loopt.

De kaarten van Eugène-Henri en George Fricx moeten in niets onderdoen voor die van Franse of Nederlandse tijdgenoten. Ze werden dan ook duchtig gepirateerd in Parijs en Amsterdam. Voor het toen bezette deel van het hertogdom Brabant (min of meer het huidige Noord-Brabant) is de kaart zeer boeiend om het te vergelijken met de huidige toestand, waar onder andere het Biesbosch ligt dat onder water wordt gezet om natuurgebied te scheppen. Het doorsteken van eeuwenoude polders en dijken is tegenwoordig beleid. De auteurs staan even stil bij dit fenomeen.

Martijn Storms

De korte duiding van elke kaart door Martijn Storms is bijzonder boeiend. Ook de verschillende specialisten allerhande die Freriks meetroonde op zijn uitstapjes naar de plekjes op de besproken kaarten zijn meestal zeer onderhoudend. Persoonlijk was ik jarenlang een fan van zijn artikels in het NRC/Handelsblad. Zijn stukjes in het cultureel supplement vestigden destijds terecht een reputatie als estheet en romanticus.

Tijdreizen

Waar de atlas vroeger het reizen van de minder begoede belichaamde, belichamen de prachtige kaarten in dit boekje een soort tijdreizen. Zowel handgetekende en geaquarelleerde kaarten als prachtige uitgaven gegraveerd door uitmuntende kunstenaars maken van dit boekje toch een lekkernij. De mooie opmaak en vierkleurendruk laten alles fraai tot zijn recht komen.

Een tweede reden om dit boekje te lezen zijn de inzichten die ze geven in de inrichting van het land, de vloeibaarheid van grenzen en socio-economische structuren die kaarten in elke periode verbeelden. Het stukje over Retranchement (Sluis) en Staats-Vlaanderen alleen al, loont de moeite.