Draaiboek voor een efficiënte overheid

In deze recensie van het boek Overheid + Markt gaan we dieper in op aspecten die in andere artikelen op Doorbraak over dit boek nog niet aan bod kwamen. We verwijzen zo naar het artikel ‘Een robuust systeem heeft markt én overheid nodig’ dat een weerslag is van de webinar/boekvoorste van 27 november voor de lancering van het boek.

Grondige analyse van de overheidsmankementen

De auteur geeft een diepgaande kijk op het functioneren van de Belgische overheid. We hebben een overheid nodig, maar met een overheidsbeslag dat groter is dan 50 % van het bruto binnenlands product (BBP) blinkt ze vooral uit in een gebrek aan efficiëntie. In het buitenland komt zo meer en meer het imago naar voren van een ‘failed state’. In het boek staan er tal van voorbeelden over. Ook de oorzaken worden aangegeven.

Dit alles is doorspekt met theoretische beschouwingen, die wel de zwaardere passages van het boek uitmaken. Maar ze geven ook aan dat er in het boek een massa informatie steekt. Soms vervalt de auteur daarbij in herhaling, maar dit is in feite wel nodig om de boodschap er bij de beleidsverantwoordelijken in dit land toch eens goed in te hameren.

Handig is ook dat speciale topics doorheen het boek in een donkerder kader staan. Zo neemt Van de Cloot op blz. 131 de industriestrategie in Duitsland onder de loep, die ook bij ons zou moeten worden toegepast. Het boek eindigt met een reeks aanbevelingen om tot een betere werking van de overheid te komen. Een klassieker bij Itinera.

Criterium: overheid komt tussen als de markt faalt

De overheidsinterventie moet samen met de markt leiden tot een betere wereld. Het probleem is echter nu dat de overheid meer en meer taken uitoefent die ook de privésector ook kan doen. Zo heeft de overheid nog steeds een stevige vinger in de pap bij tal van overheidsbedrijven (50 % van de aandelen of meer). We verwijzen maar naar Bpost, Proximus, Belfius, Credendo  … Men kan zich daarbij afvragen of dit nog echt nodig is, en of een privatisering niet tot een meer efficiënt beleid kan leiden. Faalt de makt echt in deze gevallen? Vroeger was dit bij Bpost en Proximus misschien gerechtvaardigd, maar ondertussen heeft de technologische evolutie de oude argumenten onderuit gehaald.

Een mooi voorbeeld van taakverdeling is de mobiliteitsinfrastructuur van de toekomst. Voor de commerciële innovatie is er vooral ondernemerschap nodig. Voor de openbare infrastructuur en innovatie kan de overheid een belangrijke rol spelen.

Big brother is watching you

De overheid komt ook meer en meer haar neus steken in tal van privacy-aangelegenheden. Het laatste wapenfeit is dat de Belgische banken voortaan jaarlijks het saldo op onze bankrekening moeten meedelen aan het Centraal Aanspreekpunt (CAP) bij de Nationale Bank, dat zo steeds meer weet over onze financiën.

Het boek gaat hete actuele hangijzers niet uit de weg, zoals bv. de klimaatproblematiek en het probleem van de dalende productiviteitstoename in ons land en in gans Europa. Dit is onder meer een gevolg van het feit dat de verminderde concurrentie en hoge monopoliekosten van de conglomeraten, mogelijke efficiëntiewinsten opeten. Om die reden moeten de mededingingsautoriteiten voldoende instrumenten en armslag krijgen om een gezond concurrentiebeleid effectief af te dwingen.

Vergrijzingskosten

Nochtans moet de productiviteit opnieuw sterk toenemen om ons kostelijk welvaartsmodel financieel in stand te houden. Door de vergrijzing wordt vooral de betaling van de pensioenen een probleem, als dat niet reeds het geval is. Tussen 2007 en 2017 alleen al namen de pensioenkosten in ons land toe van 8,5 % van het bbp tot 10,5 %! De Studiecommissie van de Vergrijzing rekent op een productiviteitsgroei van 1,5 % om ons pensioenstelsel de komende decennia overeind te houden. Maar dit halen we niet. Als deze productiviteitsgroei 0,5 % lager uitvalt op de lange termijn, dan riskeren de vergrijzingskosten nog sterker omhoog te gaan, ja zelfs te verdubbelen.

Het recept voor meer productiviteitsgroei kan liggen in het versterken en gezonder maken van het economisch weefsel. Hiertoe kunnen product- en arbeidsmarkthervormingen aanzienlijke gunstige effecten genereren. Analyses in 26 landen tonen aan dat productmarkthervormingen een boost geven aan het BBP van gemiddeld 1,5 % over een periode van 5 jaar.  

De regering keurde de grote pensioenhervorming, zoals goedgekeurd door de Academische Raad van de Pensioenen goed, maar ze is veel te traag met de werkelijke implementatie.

Regeren is gelijk aan hervormen

Gelet op de povere stand van zaken op vele vlakken in België, komt regeren eigenlijk neer op hervormen. Maar dit is praktisch niet mogelijk in dit land met zijn talrijke politieke partijen, en waarbij de Franstalige-Vlaamse tegenstellingen de klassieke ideologische tegenstellingen nog eens doorkruisen. 

Het vertrouwen van het publiek in de overheid is dan ook van groot belang. Als er zaken zijn die dit vertrouwen systematisch aantasten, is het cruciaal om die aan te pakken. Waarden als transparantie, zorgvuldigheid, toegankelijkheid, verantwoording en verantwoordelijkheid moeten hierbij als leidraad dienen.

Vicieuze cirkel

Als het onderscheid tussen de administratieve en politieke taken vervaagt, zijn de inspanningen niet meer gericht op het bewerkstelligen van de performantiedoelstellingen, maar beïnvloeden ze de selectie van die doelstellingen. De bevoegdheidsverdeling tussen het beleid en de administratie is onstabiel en onzeker. De verwarring van rollen en de duplicering van de verantwoordelijkheden tussen het kabinet en de rest van de openbare administratie moeten aangepakt worden. Dit gaat ook samen met de ziekte van de politieke benoemingen en de particratie. Efficiëntie met schaarse middelen speelt in feite geen centrale rol, alhoewel men het op papier steeds verkondigt.

In crisistijden vergroot de fiscale druk stelselmatig. In voorspoedige tijden verlaagt ze een beetje. Maar op de lange termijn zitten we in een vicieuze cirkel van al maar meer lasten, met steeds minder efficiëntie doordat de omslachtige overheidsdiensten elkaar dikwijls voor de voeten lopen of niets doen door naar elkaar te kijken.  

Zeven voorwaarden voor goed bestuur

In het boek worden de voorwaarden van Itinera voor goed bestuur herhaald:

• verduidelijking van de opdrachten en doelinstellingen: welke organisatie is het meest geschikt om een openbaar belang te behartigen;
• aanpassing van de organisatiestructuren: geen vermenging van de rollen in de publieke en private sector (cf. de intercommunales);
• een goede definitie van de delegatie van bevoegdheden;
• competenties ontwikkelen om de doelstellingen te bereiken;
• evaluatie en verantwoording;
• aanwezigheid van objectieve prestatie-indicatoren;
• positieve beloningen maar ook negatieve sancties.

Europees verschijnsel

De bakermat van de welvaart ligt historisch gezien grotendeels in Europa. Maar de duurzaamheid van die welvaartstaat is een van de grote uitdagingen voor onze maatschappij. De Duitse kanselier Merkel wierp eens de vraag op in hoeverre het duurzaam is dat Europa met slechts 7 % van de wereldbevolking, en 25 % van het wereld-bbp, maar liefst 50 % van de sociale uitgaven in de wereld vertegenwoordigt. We hebben daarbij niet meer de luxe van de bevolkingspiramide uit de jaren 50 met een overaanbod aan actieven en weinig niet-actieven. Dit alleen al geeft aanleiding tot misnoegde kiezers omdat verworven rechten onder druk komen te staan. Het is ook een van de oorzaken van het opkomende populisme.     

Ierland, Canada en Nieuw-Zeeland hadden overheidsuitgaven in de buurt van 50 % van het bbp, zoals België vandaag. Hun programma’s om het overheidsbeslag te reduceren zagen het licht na barslechte economische prestaties. In Ierland bv. bedroeg de werkloosheidsgraad 17 % in 1987, en de overheidsschuld overtrof 100 % van het bbp. Elk van deze landen ontwikkelde een economisch hervormingsprogramma waarbij de overheidsuitgaven daalden met 27 % in Nieuw-Zeeland, 24 % in Ierland en 18 % in Canada. In sommige landen (Canada, Nieuw-Zeeland) gebeurde dit vooral door de groei van de uitgaven tot stilstand te brengen. In Ierland kwam de grootste reductie tot stand door reële besparingen.

Overheid moet haar plaats kennen

Het boek geeft een uitgebreide en grondige analyse van het overheidsoptreden in België, en reikt verschillende remedies aan. Maar langs de andere kant wijst de auteur er genoeg op dat een doeltreffende overheid echt nodig is om de markt bij te springen wanneer ze faalt. Alleen moet de overheid haar plaats kennen, en zich geen taken toe-eigenen die even goed of zelfs beter door de privésector kunnen gerealiseerd worden.

Voor iedereen die begaan is met het reilen en zeilen in België is het boek een aanrader. We kunnen enkel hopen dat de echte doelgroep, de beleidsverantwoordelijken in dit land, het ook ter hand zullen nemen om er effectief de nodige lessen uit te trekken. Hoop doet leven!