Hoe aardrijkskunde de Britten vervormde en bleef vervormen

In een zeer onderhoudend boek legt Ian Morris uit hoe de Britse eilanden van rand van de bekende wereld tot het centrum van een wereldrijk evolueerden, om uiteindelijk uit te komen bij de enigszins anachronistisch lijkende isolatie van na de brexit. Aan de hand van drie erg aparte kaarten levert dit, naast een boeiende geopolitieke geschiedenis, ook een boek op dat van de ijstijden tot nu een opmerkelijk inzicht geeft in de gespleten persoonlijkheid van de Britse eilanden, haar bevolking en haar leiders. Morris legt met bravoure uit hoe de geografie ook de lotsbestemming is van de Britse eilanden.

Historicus van het grotere verhaal

Het lot van een eilandenrijk door Ian Morris (1960) is een dikke turf. 576 pagina’s tot na het dankwoord en dan nog index, voetnoten enzovoort, tot pagina 650. Ian Morris is een Brits-Amerikaanse archeoloog en historicus die in het Californische Stanford geschiedenis van de klassiek oudheid geeft. Morris behoort tot de topauteurs van populaire geschiedenisboeken. Hij brak door bij het grotere publiek met het boek Why the West Rules – for Now (2010). Op dat boek volgde in 2013 The Measure of Civilization: How Social Development Decides the Fate of Nations. Bij de Nederlandstalige lezers dankt hij zijn bekendheid aan War! What is it Good For?: Conflict and the Progress of Civilization from Primates to Robots (2014), dat in vertaling verscheen bij Het Spectrum als Verwoesting en vooruitgang. Hoe oorlog de menselijke beschaving heeft gevormd. Dezelfde uitgever publiceert nu de Nederlandse editie van Geography is Destiny.

In zeker zin past Morris binnen het rijtje bigpicture-historici zoals Jared Diamond (bekend van The Third Chimpanzee, Guns, Germs and Steel en Collapse). Persoonlijk vind ik Morris veel sterker qua archeologische bronnen en qua historische feiten. Morris blinkt net als Diamond uit in het combineren van een boeiend betoog doorspekt met enorm veel feiten, anekdotes en eigen wedervaren. Wat ze ook gemeen hebben is hun aandacht voor de geografie en hoe die bepalend was en is. De Franse historici van de Annales wezen er al op dat de geografie de lange termijn was, de economie de middellange termijn en de geschiedenis of de politiek de korte termijn binnen de geschiedwetenschap. Die longue durée vormt ook voor Morris, Diamond & co. hun rode lijn.

Slingerbeweging

Hoewel Morris in het geval van Het lot van een eilandenrijk geen grote nieuwe inzichten of verklaringsmodellen poneert zoals Diamond in Guns, Germs and Steel, doet-ie iets wat bijzonder interessant is als kapstok voor een geschiedenis van de Britse eilanden. Hij poneert een wet, namelijk de Wet van Thatcher.

De Wet van Thatcher is genoemd naar de Britse voormalige premier Margaret Thatcher. In haar prille carrière voerde ze campagne voor het in de EU blijven van het Verenigd Koninkrijk in 1975. Ze zei toen over Groot-Brittannië: ‘We zijn een onlosmakelijk deel van Europa.’ Geografisch klopt dit helemaal, maar Morris stelt vast dat die wet van Thatcher steeds in vraag gesteld werd of in vraag te stellen valt. De slinger gaat dus steeds tussen de geschiedenis en de gebeurtenissen die van het continent naar de Britse eilanden gaan (van oost naar west), en gaat tussen periodes waarin dat wat op de Britse eilanden gebeurt, tegen die stroom in gaat.

Als vertrekpunt voor die reis door de geschiedenis van de Britse eilanden gebruikt Morris drie wereldkaarten met telkens een ander epicentrum. Drie wereldkaarten die een Brits wereldbeeld vertolken.

Morris’ visie draait rond onevenwichten die telkens voor veranderingen zorgen. Die onevenwichten zorgen voor een dynamiek die hetzij de Britse eilanden in de Europese Unie trekken, hetzij ze juist onttrekken aan die Europese Unie. Met ‘Europese Unie’ bedoelt Morris uiteraard in de 10 000 jaar geschiedenis niet de EU, maar een groter geheel. In eerste instantie het Romeinse rijk, vervolgens de Rooms-katholieke Kerk, enzovoort.

Context van 10 000 jaar

De aanleiding voor het schrijven van het boek was de brexit. In tegenstelling tot vele andere auteurs wou Morris niet de geschiedenis van de brexit schrijven, maar die van een magnetisme van aantrekking en afstoting. Dat is de kapstok waaraan Morris zijn geschiedenis van de Britse eilanden ophangt.

Een geschiedenis waar de band met het continent afgewisseld werd door een situatie waar de slotgracht en de achterdeuren (Schotland, Wales en Ierland) van Engeland om geopolitieke redenen een geïsoleerd eiland of deel van een eilandengroep moest helpen verdedigen.

Die analogie met de Europese Unie en de brexit blijkt een interessant hulpmiddel om zaken te contextualiseren. Want dat is waar Morris op zijn sterkst is als auteur: het contextualiseren van een geschiedenis van meer dan 10 000 jaar. Voor veel Britten breekt Morris misschien heilige huisjes af of plaatst hij veel vaderlandse geschiedenis in een heel ander perspectief. Voor de Nederlandstalige lezer levert dit vooral veel extreem boeiende verhalen op, doorspekt met vermakelijke voorbeelden, feiten of stukjes cultuurgeschiedenis en folklore.

Beargumenteerd en vlot te volgen

Het lot van een eilandenrijk is een pageturner: een boek dat ondanks zijn omvang zich niet laat neerleggen en verslavend leesvoer oplevert. De aparte kijk van Morris is steeds beargumenteerd en zeer vlot te volgen. Wars van dogmatisme of nationalisme is het ook een werk van liefde voor een groep eilanden van een jongen uit Stoke-on-Trent. Een kleinzoon van een staalarbeider en zoon van een mijnwerker die maar tot zijn dertiende levensjaar naar school ging.

Een auteur die tot een academische elite in een Ivy League-universiteit in de Verenigde Staten behoort, maar steeds met mededogen schrijft over de verliezers, de verworpenen in die lange geschiedenis. Dikwijls met niet meer dan archeologische vondsten en statistieken om de gewelddadige politieke geschiedenis van de machtigen en rijken beter te duiden.

Kortom, een lust om te lezen en stof tot nadenken. Een van de boeiendste en aangenaamste boeken van 2022.

Het lot van een eilandenrijk is verkrijgbaar bij onze webwinkel.