Irak, Jemen, Libanon, Libië en Syrië zijn voor een stuk mislukte staten

Zowel Irak, Jemen, Libanon, Libië en Syrië zijn landen die niet functioneren of bijna vernield werden door (burger)oorlogen. Daarover werd de afgelopen jaren ruim gerapporteerd. Maar afgezien van de directe en recente redenen voor de chaos (militaire interventies van andere landen, wapenleveringen aan rebellen, strijd tussen sjiieten en soennieten, of tussen Arabieren en Koerden, enzovoort) zijn er ook diepere, historische redenen, die ervoor zorgen dat die staten niet of nauwelijks functioneren.

Het is de verdienste van Pierre-Jean Luizard om dat allemaal eens haarfijn uit de doeken te doen. En zo zien we dat het opdringen van het Europese natiestaatmodel in het Midden-Oosten en Noord-Afrika niet steeds een goed idee was, omdat de structuren van die nieuwe staten nu eenmaal totaal anders in elkaar zitten. En dat veel Arabische staten door Frankrijk en Groot-Brittannië ‘out of the blue’ werden gecreëerd zonder rekening te houden met de bevolkingssamenstelling of (natuurlijke) grenzen en dat een duidelijk nationaal gevoel vaak ontbrak.

Vijf staten

Volgens Luizard hebben deze vijf staten een aantal zaken gemeen. Zo schiet de overheid tekort wat betreft het aanbieden van diensten aan haar bevolking. Deze staten zijn niet in staat gebleken om in te spelen op de behoeften van het middenveld. Al deze landen (behalve dan Libanon) zijn geëvolueerd naar autoritaire regimes en dictaturen.

Ook het confessionalisme (waarmee bedoeld wordt de religieuze verschillen) bleek problematisch. Corruptie is er overigens systematisch. Andere landen hebben zich gemoeid met de interne zaken van de vijf. Over grote voorraden gas of olie beschikken is niet steeds een zegen gebleken. De landen ondervinden moeilijkheden om een regering te vormen (uitgezonderd misschien in Syrië). Ten slotte heeft democratische verkiezingen in dergelijke contexten organiseren geen enkele zin.

Irak

Ook al is de meerderheid van de bevolking sjiitisch, al decennialang hebben de soennieten de macht in handen. Dat is een fenomeen dat zich ook in andere landen in de regio voordoet, namelijk dat een minderheidsreligie regeert tegen de meerderheidsreligie in. De Britse kolonisatoren hebben steeds de soennieten gesteund. Dat komt volgens de auteur omdat het voor kolonisatoren nu eenmaal veel gemakkelijker is om te steunen op een minderheid om een land te overheersen, dan op een meerderheidsreligie.

Het Iraaks nationalisme is kunstmatig gebleken omdat Irak op zich al een kunstmatige staat is en was, en een pan-Arabische ideologie zoals het Baathisme (in het westen vaak ten onrechte omschreven als een seculiere ideologie; nvdr) is een mistgordijn gebleken dat de dictatuur van de soennitische minderheid moest verdoezelen.

Jemen

Van de vijf staten is enkel Jemen geen koloniale creatie. Jemen werd onafhankelijk in 1919. Dat was meteen het eerste Arabische land dat onafhankelijk werd na de Europese, koloniale periode in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Van in begin waren er spanningen tussen soennieten en zaydieten. (Het zaydisme is een minderheidsstroming binnen de sjiitische islam.) Nadien kwamen daar de spanningen bij tussen ‘progressieve’ Nasseristen (aanhangers dus van de ‘socialistische’ Egyptische president Nasser; nvdr) en de ‘reactionairen’ gesteund door Saoedi-Arabië.

Er zijn later zelfs twee Jemens ontstaan: een zuid- en een noord-Jemen. In 1990 werden noord- en zuid-Jemen herenigd. Dat is niet echt een succes gebleken. Het is duidelijk dat het herenigde Jemen ervoor gezorgd heeft dat het zuiden overheerst wordt door het noorden. Afgelopen jaren heeft er een bijzonder destructieve burgeroorlog gewoed in Jemen, waarbij de sjiitische Houthisten (de juiste naam is eigenlijk ‘Ansar Allah’, de ‘Helpers van God’; nvdr) gesteund worden door Iran. Hun tegenstanders vooral door Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten (VAE).

Libanon

Het zijn de Fransen, voor wie Libanon ooit een protectoraat was, die het confessionalistische systeem hebben opgedrongen aan Libanon. In theorie is dat een goed systeem, omdat het de achttien verschillende geloofsgemeenschappen erkent. Het droeg bovendien een garantie voor onenigheid in zich. De Libanese staat erkent in praktijk enkel geloofsgemeenschappen en geen burgers. Libanon is dan ook een ‘moderne’ staat kunnen worden, maar met ‘archaïsche’ structuren.

Het is aartsmoeilijk om dat unieke Libanese, maar afgeleefde model, te veranderen. Dat is volgens Pierre-Jean Luizard ook de reden waarom de Arabische Lente niks heeft teweeggebracht in het Cederlandje. Frankrijk en Macron zijn nu slecht geplaatst om lessen te geven aan Libanon, vervolgt de auteur, want het is Frankrijk dat de hoofdverantwoordelijke is voor het tot op het bot versleten, Libanese, confessionalistische systeem.

De Libanese soennieten waren eerder sceptisch toen Libanon werd opgericht. Plots bleken ze een minderheid te zijn in de nieuwe staat, terwijl ze elders in het Midden-Oosten de lakens uitdeelden. De chaos is begonnen toen de Palestijnse vluchtelingen een staat in de staat begonnen te vormen in zuid-Libanon (wat uiteindelijk geleid heeft tot de burgeroorlog van 1975-1990; nvdr), Israël vervolgens Libanon is binnengevallen en jarenlang het zuiden van het land heeft bezet. En ten slotte toen het door Iran gesteunde Hezbollah het land is gaan overheersen en samen met anderen naar de dieperik heeft geholpen.

Libië

Er mag dan in Marokko een sterk Marokko-gevoel bestaan, net zoals er in Turkije een link is tussen islam en Turks nationalisme, er bestaat nauwelijks iets als een Libië-gevoel omdat dat land een compleet kunstmatige creatie is. Het westen van het land, met hoofdstad Tripoli, behoort eigenlijk tot de traditionele ‘maghreb’. Het oosten van het land (met Benghazi) doet bijna Egyptisch aan.

Libië is in complete chaos sinds de NAVO-invasie die Muammar Khadafi van de macht dreef en de slavenhandel bloeit opnieuw op. Buitenlandse inmengingen van onder meer Egypte en Turkije hebben de chaos alleen maar vergroot. De Verenigde Naties zijn er nooit in geslaagd om voor een oplossing te zorgen.

Syrië

In tegenstelling tot de vier andere staten heeft het confessionalisme zich in Syrië pas vrij laat ontwikkeld. En net zoals in Irak beheersten de Ottomanen tot de Eerste Wereldoorlog enkel de grote steden, maar niet de rest van het land. Syriërs hebben het altijd moeilijk gehad met de creatie van Syrië door de Fransen, die ooit een protectoraat hadden over Libanon en Syrië.

Het historische Syrië was immers opmerkelijk groter dan het huidige land. Zo hebben de Fransen er onder meer voor gezorgd dat het Syrische gebied Alexandretta geschonken werd aan Turkije, om zo te vermijden dat de Turken tijdens de Tweede Wereldoorlog een alliantie zouden vormen met de nazi’s. In 1967 werd de Syrische Golan-hoogte bezet en vervolgens geannexeerd door Israël. In 2019 vond de toenmalige Amerikaanse president Donald Trump er zelfs niks beter op dan die annexatie te erkennen.