Knappe biografie over bijna vergeten Vlaamse graaf

De elfde eeuw is een ongemeen fascinerende tijd. De Normandiërs veroveren Engeland en een Europees ridderleger trekt naar Jeruzalem. Pausen Gregorius VII en Urbanus II, Mathilde van Canossa, Willem de Veroveraar en Godfried van Bouillon behoren tot de elfde-eeuwse beroemdheden wier namen tot op vandaag doorklinken. In dat illustere lijstje hoort Robrecht de Fries thuis. Hij was een man die tot de verbeelding van zijn tijdgenoten sprak, maar wiens beroemdheid onder het stof geraakte. De Nederlander Kees Nieuwenhuijsen schreef gelukkig een bijzonder heldere en toegankelijke biografie over deze graaf van Vlaanderen en held van Holland.

Een bloederige tijd

Alles wat bekend is over Robrecht de Fries en zijn tijdgenoten is gebaseerd op veelal in het Latijn opgestelde geschriften zoals kronieken, annalen, heiligenlevens, oorkonden, brieven en dodenboeken. Brieven die Robrecht de Fries zelf schreef, of liet schrijven, zijn allemaal verloren gegaan. De belangrijkste kennis over de graaf is gebaseerd op teksten die jaren na zijn dood verschenen. Die bronnen dienden om de aanspraken op de grafelijke troon te stutten in een bloederig opvolgingsconflict. Het zijn dus vaak propagandistische pamfletten. Voor uitgebreide moderne levensbeschrijvingen van de man moeten we al teruggaan tot de eerste helft van de twintigste eeuw. Een opfrissing was dus broodnodig.

Dat maakt Nieuwenhuijsens boek des te verdienstelijker. De auteur doet uitermate zijn best om al het overbodige garen dat rondom de figuur van de Fries gesponnen werd, te verwijderen. Robrecht de Fries was de tweede zoon van Boudewijn V van Vlaanderen. We leren dat Robrecht waarschijnlijk opgevoed werd aan het Duitse hof en daar opgeleid werd tot ridder. Hij leerde als jongeling ook lezen en schrijven in het Latijn. Verschillende pausen zouden hem later prijzen voor zijn geletterdheid. De oudere broer, Boudewijn VI, erfde het graafschap in 1067 en heerste dankzij zijn huwelijk ook over Henegouwen.

De bijnaam ‘de Fries’

Er was ook nog de zus Mathilde die huwde met Willem de Bastaard. Willem ging dankzij zijn succes in de Slag bij Hastings in 1066 de geschiedenis in als Willem de Veroveraar. In 1063 huwde de jongere broer, Robrecht met de Baard, met Gertrude, de gravin-weduwe van Holland, dat in die tijd nog West-Frisia heette. Het leverde Robrecht de bijnaam ‘de Fries’ op én het bestuur over het Hollandse graafschap. Graaf Boudewijn VI werd na amper drie jaar regering ernstig ziek. Vanop zijn sterfbed liet hij zijn broer Robrecht zweren dat hij geen rechten op de opvolging in Vlaanderen zou laten gelden. De vijftienjarige Arnulf III nam het bewind over, maar in de praktijk had zijn moeder Richilde de macht in handen.

Het lijstje namen dat ik u aan het begin voorschotelde geeft meteen weg dat Robrecht de Fries in een uiterst gewelddadig tijdperk leefde. Familievetes, bloedwraak en brute oorlog waren aan de orde van de dag. Een familieoorlog rond de macht over het graafschap Vlaanderen was dan ook niks uitzonderlijk.

Een zegerijke graaf

Het belangrijkste wapenfeit in Robrechts leven was de Slag bij Kassel in 1071. Daar versloeg hij zijn neef Arnulf III en nam hij de graventitel over in Vlaanderen. De slag was het resultaat van een groeiende onenigheid in het gebied over het bestuur van Richilde van Henegouwen, de regentes die in naam van Arnulf III Vlaanderen leidde. Wellicht draaide de ontevredenheid over het beleid rond de belastingen die Richildis oplegde. Maar in latere vrouwonvriendelijke teksten werd zij beschuldigd van hekserij.

In de veldslag sneuvelde de jonge Arnulf III en de Franse koninklijke troepen die de zaak van Arnulf III en Richilde steunden, sloegen in volle chaos op de vlucht. Een moedige Richilde die weigerde te vluchten, werd gevangengenomen. De overwinning van oom Robrecht de Fries was compleet. Na de vrijlating van Richilde zou er nog tot 1080 oorlog woeden tussen Henegouwen en Vlaanderen.

Robrecht werd graaf van een graafschap in volle verandering. Vlaanderen evolueerde naar een urbane samenleving waarin verschillende steden tot belangrijke economische centra uitgroeiden. De lakenindustrie vormde de sterkste motor achter deze ontwikkeling.

In het graafschap West-Frisia — Holland, dus — bestreed Robrecht de Fries als regent voor zijn stiefzoon Dirk V de Utrechtse bisschop, die met steun van de heren van Bouillon probeerde Holland te domineren. Robrechts overwinning in de Slag bij IJsselmonde in 1076 verzekerde de macht van de jongvolwassen Dirk V over Holland. De zegerijke graaf Robrecht de Fries bemoeide zich voortaan niet meer met het bestuur van het graafschap van zijn stiefzoon.

Onmin met Willem van Normandië

Internationaal leefde Robrecht op gespannen voet met zijn schoonbroer, de koning van Engeland. De Slag bij Kassel speelde hierin een rol. Die kostte niet alleen het leven aan Arnulf III, het neefje van Robrecht en zijn zus de koningin van Engeland. Die kostte ook het leven aan een belangrijke Normandische edelman, die de Franse koning bijstond in diens poging om Robrecht te verslaan.

Het verziekte de relatie tussen Robrecht en het echtpaar Willem en Mathilde helemaal. Het dieptepunt hiervan was in 1085 toen Robrecht meewerkte aan een Deens plan om Engeland binnen te vallen. Het grootscheepse plan liep uiteindelijk af op een sisser. De Engelse koning Willem van Normandië zou in 1087 op zijn sterfbed nog grommen dat Robrecht de Fries een van zijn ergste vijanden was die hem tijdens zijn leven had dwarsgezeten.

Een belangwekkende brief

Misschien wel een van de belangrijkste politieke feiten van Robrecht betrof een religieuze bedevaart naar Jeruzalem tussen 1087 en 1090. Tijdens zijn Jeruzalemreis ontmoette de Vlaamse graaf de keizer van Constantinopel en deed hem er de plechtige belofte om vijfhonderd Vlaamse ridders te sturen om hem te steunen in zijn strijd tegen de Turkse invallers. De ruiters werden effectief ingezet in 1090 om de stad Nicomedia te verdedigen. Kees Nieuwenhuijsen merkt hierover op: ‘Het feit dat Robrecht de Fries zo’n groot aantal goed getrainde strijders zo snel kon mobiliseren en dat hij ze kon missen, laat zien hoe groot zijn militaire macht was en hoe stevig hij in het zadel zat.’

De Byzantijnse keizer Alexius Comnenus stuurde rond die tijd een brief naar de Vlaamse graaf. De tekst, of beter de vervalsing ervan, diende als bron voor de talrijke oproepen tot een deelname aan de eerste kruistocht. De kopieën maakten volop melding van barbaarse slachtpartijen op christenen en de rijkelijke schatkamers van Byzantium. ‘De vervalser’, weet Nieuwenhuijsen, ‘heeft vermoedelijk wel een oorspronkelijke tekst van Alexius voor ogen gehad. De brief bevat namelijk een vrij nauwkeurige beschrijving van de politieke en militaire situatie in Byzantium rond het jaar 1090 (…).

Daar is echter heel wat bij gefantaseerd, met als doel om zoveel mogelijk Noordwest-Europeanen op de been te krijgen om ten strijde te trekken naar Jeruzalem. De vervalsing is al vóór 1095 gemaakt en de kopieën hebben de oproep tot de Eerste Kruistocht door paus Urbanus II ondersteund. Graaf Robrecht de Fries heeft zo, weliswaar passief, meegewerkt aan het op gang komen van de kruistochten.’

Mooie, knappe bijdrage

Het boek Robrecht de Fries. Graaf van Vlaanderen, held van Holland is mooi geïllustreerd en bevat een duidelijk bronnenregister. De auteur heeft een knappe bijdrage geleverd aan het historische onderzoek naar het verleden van Vlaanderen in de volle overgang van de vroege naar de hoge middeleeuwen. Wanneer u na het lezen van dit boek in de buurt van de stadhuizen van Brugge of Gent loopt, neem dan even de tijd om de beeltenis van Robrecht de Fries op te sporen in een van de nissen die de gevels sieren.

Het boek is verkrijgbaar bij de webwinkel van Doorbraak.