Koen Vermeirens ‘Wereld van gisteren’

Time-out van scenarist, romancier en essayist Koen Vermeiren wil zowel een tijdsdocument, een familiekroniek als een ‘politiek incorrecte’ roman zijn. Op de eerste twee gebieden is Time-out erg geslaagd. Als roman over politiek correcte tijden blijft het boek te schematisch.

De wereld van gisteren

Koen Vermeiren (°1953) schrijft al romans en essays (Wittgenstein en W.F. Hermans) sinds begin jaren tachtig van de vorige eeuw. Ontgoocheld door de vooringenomenheid en de commercialisering van de literaire wereld, richtte hij zich later meer op scenariowerk voor televisie (Witse, Zone Stad, De Kampioenen…) waardoor hij als zelfstandig schrijver actief kon blijven.

De laatste jaren publiceerde hij bij uitgeverij Manteau/WPG een aantal politieromans, waarvan eentje genomineerd werd voor de Hercule Poirotprijs. Time-out, waarin de lijdzaamheid ten aanzien van een militante islam een van de thema’s is, bracht hij zelf uit. Geen uitgeverij waagde zich eraan.

Bovenal is Time-out het verhaal van drie generaties. De levens van Vermeirens grootouders en ouders blijken erg getekend door twee wereldoorlogen. Het grootste deel van het boek is een evocatie van de ‘wereld van gisteren’ waar voor de jonge Vermeiren alles en iedereen een plaats leek te hebben. Het decor is het dorpje Sint-Teunis (Sint-Anthonius-Zoersel, bij Antwerpen): een wereld waar mannen mannen moesten zijn. Grootvader ‘Kleine Vava’ was een door de loopgraven getraumatiseerd man die in Sint-Teunis als veldwachter de gevestigde orde bewaarde. Af en toe haalde hij met zijn knuppel hard uit naar onverlaten die het in zijn ogen verdienden omdat ze bijvoorbeeld hun vrouw verrot sloegen. De vader (°1926) moest als Staatscommissaris voor Heropbouw de wonden van de vorige generatie trachten dicht te bouwen.

Dorpskermissen en wurgmachines

Vermeiren roept overtuigend de sfeer op van een dorp in de jaren vijftig en begin jaren zestig, ‘waar iedereen iedereen kent en je maar naar de mensen hun gezicht hoeft te kijken om te weten wat ze verzwijgen’. Toch is de vertrouwde wereld niet alleen warm, maar tegelijk grimmig en beklemmend. Zo draait ‘Kleine Vava’ er zijn hand niet voor om wurgmachines te bouwen waarin de boerderijkatten die het op zijn duivenhok gemunt hebben een trage verstikkingsdood sterven.

Vermeiren is op zijn best wanneer hij verhalen van die dorpswereld brengt. Zoals dat van de twee klasgenootjes, twee broertjes die tussen tramrails wandelen, hand in hand, en door een tram worden gegrepen. Hoe hun vader-ambulancier eropuit wordt gestuurd met de ambulance om zijn eigen vermorzelde zoontjes te vinden. De verteller verbindt dit gruwelijke verhaal mooi aan dat van zijn veldwachter-grootvader die elke zaterdagavond voor de aankomst van de laatste boerentram controleert of er geen zatlappen hun roes tussen de sporen uitslapen. Een enkele keer begon ‘Kleine Vava’ te laat aan zijn inspectieronde…

De verteller (Vermeirens alter ego) tracht aan de wereld van zijn voorvaderen te ontsnappen door als zich als vegetarisch gitarist op een symfonische rockgroep te storten en door Che Guevara-posters aan slaapkamermuur te hangen. Later wordt hij germanist en leraar, maar botst algauw met de inrichtende machten die beter dan de mensen op het terrein denken te weten hoe er les moet worden gegeven. Uiteindelijk wordt hij een zelfstandig auteur.

Gitaren & Guevara

Zijn eigen evolutie, van rockende en opstandige jongeman die Che Guevara ‘hip’ vond tot politiek incorrect auteur, wordt in Time-out slechts fragmentarisch aangeraakt. Zo maakt Vermeiren gewag van bevriende schrijvers waarmee hij vele reizen ondernam (onder meer naar Iran), maar uiteindelijk de vriendschap verbrak omdat zijn schrijvende kameraad hardnekkig de islam als ‘vredelievend’ bleef bestempelen.

Zijn verontwaardiging brengt Vermeiren in het boek via een (wellicht fictief) personage: de aangetrouwde nicht Inez, dochter van een PVDA-dokter en als OCMW-juriste erg actief bij het ondersteunen van ‘mensen zonder papieren’. Die Inez betrekt het familiehuis van Vermeiren in Sint-Teunis. Inez toont daar vooral onbegrip en minachting voor de geschiedenis en wereld van ‘Kleine Vava’. Door die moralistische minachting komt ze almaar vaker in conflict met de verteller. Die laatste gaat naar het einde van het boek toe niet alleen op zijn grootvader lijken, ook radicaliseert hij.

Omdat Inez een erg eenzijdig en vlak personage is, blijft de worsteling van verteller met de politiek correcte zeden te oppervlakkig en eenduidig. Hij vecht erg hard met de wereld, maar weinig met zichzelf. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het hoofdpersonage van Houellebecqs befaamde roman Onderwerping waarin het conflict sterker verinnerlijkt is. Vermeirens boek zou krachtiger zijn zonder die schematische laag fictie. Wanneer Vermeiren langer en dieper was ingegaan op zijn breuk met schrijversvrienden of zijn conflict met de onderwijsinspecteurs en -hervormers zouden er wellicht meer twijfel en nuance in zijn worsteling met het valse zelfbeeld van de ‘verdraagzaamheid’ zijn geslopen. Dan zou de ‘politieke’ laag van het boek het niveau van zijn familiekroniek kunnen halen.

Als tijdsdocument van de generaties die met de trauma’s van de oorlog en de naoorlogse tijden proberen te leven, blijft dit boek de moeite waard. Hopelijk publiceert Vermeiren in de toekomst nog meer non-fictie over zijn familie en zijn worsteling met deze dolgedraaide samenleving. Hij lijkt immers op zijn best wanneer hij vertelt over wat hij gehoord, gezien en gevoeld heeft.