Maken grenzen vrij?

Tegenwoordig vragen we ons af in hoeverre `wij’ als Belgen/Europeanen een Syrische of Libische asielzoeker toegang zouden weigeren om permanente verblijfsvergunning te verlenen. Deze zaken zoals de `nationale’ kwestie en de `moraliteit’ van landsgrenzen behandelt de Nederlandse publicist Paul Scheffer in zijn essay De vrijheid van de grens.

Auteurs met een liberale inspiratie wijzen veelal op de positieve effecten van globalisering en mondialisering. Scheffer plaatst hier een aantal belangrijke vraagtekens bij. Veel mensen zijn honkvast en dat verklaart hun ongemak ten aanzien van een steevast optimisme over globalisering.

Volksverheffing

Met auteurs als Peter Sloterdijk, Zygmunt Bauman en Régis Debray deelt Scheffer een zekere ongerustheid over de actuele cultureel/politieke toestand van onze samenlevingen. Deze wordt omschreven als `vormeloos’, waarbij minder en minder guiding principles bestaan zoals een `beschavingsideaal’ of `volksverheffing’. Hierbij staat kritiek op de `elites’ centraal: zij consumeren tegelijk hogere en lagere cultuur zonder te oordelen wat `beter’ is of wat de maatstaf behoort te zijn. Diversiteit wordt daarbij niet meer gelouterd omwille van bepaalde nuttige effecten, maar om zichzelf. (Een thema dat ook aan bod komt in Alain Finkielkraut zijn boek Ongelukkige Identiteit.)

Hierbij kunnen we een vergelijking maken met de Romeinse Republiek. In het Oude Rome had men een sterk gepolariseerde maatschappij. De aristocratie en stadselite (de patriciërs) huisden op de heuvel de Palatijn. De lagere klassen, de plebejers woonden vrijwel gesegregeerd op de Aventijn. Tegenover een bijna religieus gevoel voor gemeenschapsleven stond hier dus een scherpe klassensegregatie. De Britse historicus Tom Holland schreef daarover in Rubicon en noemt het de grote paradox en tevens een belangrijke essentie van de Romeinse Republiek: ‘De hogere standen mochten dan hun neus ophalen voor het plebs als een ongewassen bende, maar het was voor hen nog steeds mogelijk om een abstract Romeins volk te idealiseren.’ Interessant, omdat Scheffer later verwijst naar Sloterdijk zijn discours om de droom van het (Romeinse) imperium te combineren met respect voor democratische rechtsorde om een Europees project te funderen.

Grenzen zijn in dat opzicht niet vrijblijvend en het respecteren van zulke in/out-grenzen (met bijbehorend gemeenschapsgevoel) leggen verplichtingen op aan de bovenlaag van een maatschappij. Niet alleen via klassieke herverdeling, maar ook via `volksverheffing’. Het is hier waar Scheffer dan ook de cruciale scheidingslijn ziet in het hedendaagse politieke bedrijf: de strijd tussen (liberale) internationalisten en protectionisten (cultureel en sociaaleconomisch). Beide groepen gaan voorbij aan de klassieke links/rechtsopdeling. Hierbij herkennen we overigens de origine van Scheffer zijn politieke project: een klassiek sociaaldemocratisch verhaal van volksverheffing.

Turkije en Oekraïne

Een ander belangrijk aspect aan Scheffers essay is de cruciale rol die Europa speelt op het (geo-)politieke toneel. Hierbij stelt Scheffer zich duidelijk positief op tegenover het Europese project. Integratie op basis van gedeelde (democratische) principes is een belangrijke verworvenheid. Het probleem is echter dat het bindingsmiddel voor de Unie te sterk is gebouwd rond de gedachte `nooit meer oorlog’. Dit narratief was effectief voor generaties die ervaringen hebben gehad met oorlog en conflict in (West-)Europa, maar is meer en meer uit ons gezichtsveld verdwenen.

Om de binnengrenzen tussen de lidstaten fluïde te maken, zijn sterke en goed afgelijnde buitengrenzen nodig. Hierbij komen de hete hangijzers Turkije en Oekraïne aan bod. Scheffer schrijft genuanceerd over de rol van Turkije binnen de EU. Hoewel Erdogan duidelijk een autocratisch bestuur implementeert en de foute richting is ingeslagen, wijst Scheffer op de symbolische rol die diepgaande samenwerking met een land die een dominante moslimbevolking bevat. Hij wijst hier op de seculiere essentie van de EU.

Ook Oekraïne is een belangrijk land dat we niet eenvoudigweg kunnen opnemen in de EU. Samenwerking die liberale, pro-Westerse krachten binnen landen kan versterken is evenwel uiterst essentieel. Hierbij wordt terecht verwezen naar het associatieverdrag met de EU. Duidelijke buitengrenzen, open binnengrenzen (de vrije interne markt), doordachte akkoorden en samenwerkingsverbanden met strategisch belangrijke landen (potentiële bondgenoten) langs de buitengrenzen is dus het wijze advies dat Scheffer ons voorschrijft.

Niet vernieuwend

In veel opzichten is Scheffer zijn essay niet vernieuwend: cultuurpessimisme en de analyse van protectionisme versus internationalisme zijn een vaker voorkomend fenomeen. Tegelijk zijn er wel belangrijke nuances aangebracht met een uitgesproken pro-Europese positie en dat in tegenstelling tot het ontluikende euroscepticisme bij sommige N-VA’ers en populaire rechts-conservatieve schrijvers zoals Thierry Baudet. Scheffer hanteert ook een genuanceerde houding tegenover Turkije. Velen vergeten dat de Turken een belangrijke NAVO-bondgenoot zijn om op te treden tegen Putin zijn uitdagende houding aan onze zuidoostelijke grens. De argumentatie op andere aspecten kan zeker sterker zijn door te verwijzen naar de evolutionaire functionaliteit van grenzen of groepsformatie. Toch maken de eerder vermelde genuanceerde stellingnames en reflecties het essay tot een belangrijke bijdrage voor het uiterst relevante en actuele identiteitsvraagstuk.