Mario Vargas Llosa, oorlogscorrespondent in Irak

Laten we even teruggaan in de tijd, naar 2003, net geteld twintig jaar geleden. In dat jaar viel een internationale coalitie onder leiding van de Verenigde Staten, en onder luid applaus van Israël, Irak binnen. Bedoeling was het regime van dictator Saddam Hoessein omver te werpen, want die zou banden hebben met Al Qaida, en over chemische wapens beschikken. Het bleken twee leugens te zijn, maar de inval kon wereldwijd op relatief veel steun rekenen, want ze kaderde in de ‘war on terror’ die de VSA na 9/11 voerden.

Tot democratie gebombardeerd

Deze oorlog heeft uiteindelijk acht jaar geduurd, en wordt ook wel eens de Derde Golfoorlog genoemd. De Eerste Golfoorlog was de oorlog tussen Irak en Iran in de jaren ’80 (waarbij Israël Iran steunde tegen Irak), de Tweede Golfoorlog was de invasie van Irak in Koeweit begin de jaren ’90. De Amerikaanse interventie van 2003 werd toen hevig bekritiseerd door Frankrijk, Duitsland en België. Een zekere Guy Verhofstadt (Open VLD) was dan eerste minister, en die volgde de Franse positie. Hij volgde eveneens de Franse houding toen de gewezen Franse president Nicolas Sarkozy het Libië van Khadafi binnenviel in 2011, met alle desastreuze gevolgen van dien.

Na de val van Saddam zouden de Amerikanen een democratie installeren in Irak. Die democratie zou dan zo aanstekelijk werken dat andere Arabische en islamitische landen ook democratisch zouden worden, ‘the end of history’ (aldus Francis Fukuyama), weet u wel. Iedereen liberaal, iedereen democratisch, iedereen blij. Duitsland en Japan zijn na de Tweede Wereldoorlog uiteindelijk toch ook gebombardeerd van dictatuur naar democratie?, meent Mario Vargas Llosa (blz. 128). En in de Dominicaanse Republiek is men toch ook geëvolueerd van dictatuur naar democratie, herhaalt de schrijver verschillende keren?

Chaos in Irak

Het is uiteindelijk anders gelopen: ten gevolge van de Amerikaanse invasie ontstond een enorme chaos in Irak. Er werd geplunderd dat het een lieve lust was, de onveiligheid steeg enorm en gewapende milities keerden zich tegen de Amerikanen. Uiteindelijk leidde de chaos tot het ontstaan van de extremistische soennitische Islamitische Staat (IS), en door het omverwerpen van het soennitische regime van Saddam kwamen nu de sjiieten aan de macht, kon Iran haar invloed in Irak uitbreiden. Ondertussen werd de Islamitische Staat weliswaar verslagen, maar Irak staat nog steeds onder invloed van Iran, werkloosheid en corruptie zijn een pest, en het land is ronduit onveilig.

In juni 2003, net na de val van Saddam Hoessein, bevond de Peruviaanse auteur Mario Vargas Llosa (1936-) zich gedurende twaalf dagen in Irak — de man is nu 86 jaar, toentertijd 66, dus — , samen met z’n dochter, die oorlogsfotografe is, en hij schreef daar verslagen over. Het is nu pas dat deze verslagen in hun globaliteit werden gepubliceerd, maar helaas niet in het Nederlands. Het is verhelderend om twintig jaar na datum de indrukken van de Nobelprijswinnaar (2010) te herlezen.

Uiteindelijk toch liberaal

De schrijver is ietwat omstreden, en daar zijn ook redenen voor. Lange tijd sympathiseerde hij met het marxistische regime van Fidel Castro in Cuba. Hij heeft zich altijd gekeerd tegen het nationalisme in het algemeen, maar verdedigt wel het Spaanse nationalisme tegen de Catalanen.

Hij heeft al verschillende conferenties gegeven aan de Hebreeuwse universiteit in bezet Jeruzalem. In 1990 stelde hij zich kandidaat als president van Peru, waarbij hij de steun kreeg van de Amerikanen, maar tevergeefs, want het was Alberto Fujimori die uiteindelijk verkozen werd. Bij de verkiezingen van 2021 in Chili steunde hij José Antonio Kast, en bij de Braziliaanse verkiezingen van 2022 ging zijn voorkeur naar Jair Bolsonaro. Voor de rest profileert hij zich als een liberaal.

Was het eigenlijk niet beter dat je je zou concentreren op schrijven, vraag je je dan af bij al deze kronkels van de door Jean-Paul Sartre (1905-1980), Gustave Flaubert (1821-1880) en William Faulkner (1897-1962) beïnvloede auteur, die van 1976 tot 1979 voorzitter was van PEN International?

Professioneel, aangenaam verslag

In de Diario de Irak (want zo heet het oorspronkelijke Spaanstalige werk) vertelt Vargas Llosa zijn wedervaren in Mesopotamië. Hij spreekt daar met politici, ngo’s, gewone burgers, de Amerikaanse bezetters, en anderen over de toestand in Irak. En dat doet hij op een zeer professionele, aangename en informatieve manier.

De Irakezen blijken blij te zijn dat het tirannieke regime van Saddam Hoessein eindelijk gevallen is, maar zijn niet te spreken over de troep die de Amerikanen daar hebben achtergelaten. Zo traden de Amerikaanse en Britse militairen niet op toen onder andere winkels, universiteiten, musea en ministeries werden leeggeplunderd.

Droom of nachtmerrie

De houding van Vargas Llosa ten opzichte van de Amerikaanse invasie is nogal wisselvallig. Voor de invasie keerde hij zich tegen het Amerikaanse initiatief (terecht, overigens), maar als hij dan twaalf dagen rondloopt in het net ‘bevrijde’ land verandert hij van gedacht, want door de chaos die ontstaan was door de val van de Iraakse dictator, zou de basis gelegd zijn voor een democratische evolutie (een naïeve gedachte, zoals iedereen ondertussen wel begrepen heeft). ‘Ce rêve peut-il se concrétiser ? Je pense que oui’ [Kan deze droom werkelijkheid worden?  luidt het over de mogelijkheden tot democratische ontwikkeling.

‘Même parmi les secteurs religieux les plus politisés, sunnites ou chiites, ce ne sont pas les extrémistes qui l’emportent, mais les modérés, prêts à fournir un effort pour coexister, et surtout pour que le cauchemar du baasisme ne se répète pas. Le peuple n’oubliera jamais ces 35 années.’ [Zelfs in de meest gepolitiseerde religieuze sectoren, soenniet of sjiiet, zijn het niet de extremisten die de bovenhand halen, maar de gematigden, bereid om een poging te doen om samen te leven, en vooral, om er voor te zorgen dat de nachtmerrie van het Ba’athisme zich niet herhaalt. Het volk zal de 35 jaar dictatuur nooit vergeten.], luidt het op blz. 92.

Het zegt wel iets over de naïviteit van de Peruviaan. Want zoals iedereen met een wat grondigere kennis van het land en de regio toen ook al wist, kon het niet anders dat net het omgekeerde zou gebeuren, namelijk dat de extremisten de bovenhand zouden halen. Het Ba’athisme was de socialistische, nationalistische en tribale ideologie die Saddam Hoessein aanhing. Een variant van het Ba’athisme is nog steeds aan de macht in Syrië, met al even desastreuze gevolgen voor de bevolking.

Oorlogsdagboek als pas op de plaats

Zijn er extremisten in Irak? ‘Ils sont bien sûr une minorité.’ [‘Zij zijn uiteraard een minderheid.’] (Blz. 125.)

Aan zijn bezoek aan Najaf, een voor sjiieten belangrijke stad, houdt de auteur nare herinneringen over. De bewoners keren zich tegen Vargas Llosa en zijn gevolg, en op religieus vlak ziet hij niks dan wat hij noemt ‘middeleeuwse toestanden’. De hoofdstad Bagdad ziet er anders uit dan hij verwachtte: ‘La seule chose qui rappelle encore les Mille et Une Nuits, à Bagdad, ce sont les yeux des Bagdadiennes.’ [‘Het enige wat in Bagdad nog herinnert aan de Duizend-en-een-nacht, zijn de ogen van de Iraakse vrouwen.’] Van een oriëntalistisch cliché gesproken.

Het interview dat de auteur had met ayatollah Mohammed Bakr al-Hakim, en ook gepubliceerd wordt, is dan weer heel lezenswaardig.

De beste herinneringen onthoudt de Peruviaan (die ook over de Spaanse nationaliteit beschikt) aan zijn bezoek aan Iraaks Koerdistan. Dat was grotendeels gespaard van deze oorlog, en leek op het eerste zicht goed te boeren op economisch vlak.

Het oorlogsdagboek van Mario Vargas Llosa is een mooi voorbeeld van hoe westerse analisten zich kunnen vergissen bij het beoordelen van landen en culturen waarvan zijn de ins and outs maar niet kunnen of willen begrijpen. Voor wie droomt van nog maar eens een Amerikaanse interventie in het Midden-Oosten, en zich afvraagt of men daar wel goed aan doet, is het dagboek van Vargas Llosa verhelderende literatuur.

Journal de guerre door Mario Vargas Llosa.