Naar de bronnen van de islam: een kritische benadering van de moslimtraditie

Aux origines de l’islamis een knap werkstuk van professor en onderzoekster Hela Ouardi, waarin mythes over de oorsprong van de islam worden ontkracht.

De rode draad doorheen het boek is dat er een enorm verschil bestaat tussen enerzijds het beeld dat moslims hebben over de oorsprong van de islam, de profeet Mohammed en de koran (vaak gebaseerd op traditie en legendes) en anderzijds de informatie die naar voren komt als men de historische kritiek toepast op deze godsdienst.

Kloof

Meer zelfs, er blijkt een kloof te gapen tussen enerzijds het beeld dat moslims hebben van de oorsprong van hun godsdienst, zoals dat onder meer tot uiting komt in wat verteld wordt in de moskee, in propagandaboekjes en op het internet, en anderzijds het islamitische vroege bronnenmateriaal.

Hela Ouardi is professor aan de universiteit van Tunis (Tunesië) en onderzoekster aan het Laboratoire d’études sur les monotheïsmes bij het Franse CNRS. Eerder verschenen van haar Les califs maudits, Meurtre à la mosquée, La déchirure en Les derniers jours de Mohammed. Met haar kritische visies op de islam neemt zij duidelijk risico’s. Voor wie wil kennismaken met haar ideeën, is haar recente Aux origines de l’islam, uitgegeven bij de Académie Royale de Belgique, een ideale inleiding. Het werk bevat een voorwoord van professor Arabische literatuur Xavier Luffin (ULB). Het was overigens op een debat op het Centre d’Action Laique van de ULB dat we een tijdje geleden Hela Ouardi in actie hebben gezien.

Onkritisch

Om te beginnen verbaast Ouardi zich erover dat er zo weinig kritisch wordt omgesprongen met de bronnen van de islam, terwijl rond de bronnen van het christendom ongeveer alles werd omgespit wat kan worden omgespit. Zelfs een kritisch figuur als de Franse filosoof Ernest Renan (1823-1892) nam de islamitische geschiedschrijving klakkeloos over.

Nochtans, de definitieve versie van de koran is er pas na de dood van de profeet Mohammed  gekomen (onder het bewind van de derde kalief, Oethman, 574-656). De oudste canonieke biografieën van de profeet Mohammed (geschreven door Ibn Ishaq, 704-767, en Ibn Hisham, gestorven in 833) zijn ook rijkelijk laat gekomen, want de profeet Mohammed stierf in 632. En de grote hadith-verzamelingen (een hadith is een uitspraak die toegekend wordt aan de profeet Mohammed) zijn er pas gekomen onder het bewind van de Abassieden, met als twee belangrijkste verzamelingen die van Boekhari (gestorven in 870) en Moeslim (gestorven in 875).

Weinig informatie

De koran zelf geeft ons weinig informatie over de profeet Mohammed, vervolgt Hela Ouardi. Ook over het Arabië in de tijd van de profeet is eigenlijk heel weinig geweten. We beschikken over meer informatie over Palestina in de tijd van Jezus. Dat Mekka en Medina, de twee heiligste steden binnen de islam, maar één keer worden vernoemd in de koran, vindt de auteur merkwaardig.

Iedere moslim kent het verhaal van de christelijke monnik Waraqa, die Mohammed in zijn jongere jaren voorspeld zou hebben dat die een profeet zou worden. Als dat zo is, waarom heeft Waraqa zich later dan nooit bekeerd tot de islam? Maar het gaat verder: volgens de islam mogen overledenen ’s nachts niet begraven worden, nochtans werd volgens de islamtraditie Mohammed zelf ’s nachts begraven.

Verrassende inzichten

Door haar onderzoek is de auteur tot een aantal verrassende inzichten gekomen. Zo zou de profeet Mohammed een bondgenoot zijn geweest van de Perzische Sassaniden in hun strijd tegen de Byzantijnen. Het pre-islamitische Arabië was een sterk ontwikkelde, geciviliseerde samenleving, en bevond zich niet in een toestand van barbarij en onwetendheid (‘jahilyya’) zoals de moslimtraditie steevast beweert.

Het pre-islamitische Arabië was ook niet polytheïstisch, zoals elke moslim denkt te weten, maar overwegend christelijk met een niet te verwaarlozen Joodse minderheid. Het feit dat de koran talrijke (vervormde) Bijbelse verhalen bevat, wijst er toch op dat Mohammed zich hoofdzakelijke richtte op een publiek dat vertrouwd was met die verhalen, vervolgt de auteur. Volgens de islamitische traditie was Mohammed analfabeet, en dat wordt steeds door moslims aangehaald als bewijs dat de koran wel degelijk afkomstig was van God, en niet door Mohammed zelf kon geschreven zijn. Nochtans, de vroege moslimbronnen spreken dat tegen.

Laatste dagen van de profeet

En dan zijn er de laatste dagen van de profeet. Die zijn minder harmonisch verlopen dan moslims denken, er vond al een machtsstrijd plaats voor zijn opvolging toen hij nog op zijn sterfbed lag. Zijn opvolgers Aboe Bakr en Omar waren zelfs niet aanwezig op zijn begrafenis, terwijl de moslimtraditie Mohammed en zijn acolieten steeds wil voorstellen als een grote happy family. Het werd Mohammed door zijn naaste medewerkers zelfs verhinderd een testament op te stellen.

Het happy family-verhaal wordt ook ontkracht door het feit dat drie van de vier directe opvolgers (kaliefen) van de profeet vermoord werden. Slechts één stierf een natuurlijke dood. Het kalifaat? Mohammed heeft nooit een kalifaat opgericht. Het is pas onder zijn twee eerste opvolgers (Aboe Bakr en Omar) dat er een kalifaat werd opgericht. Dat kalifaat, dat een vorm van gecentraliseerde machtsuitoefening was en is, werd overigens niet toegejuicht door de Arabieren omdat het volstrekt in strijd was met de Arabische tradities van machtsdeling en consensus. Dat is ook de reden waarom onder de Omeyyaden de hoofdstad van het kalifaat werd verplaatst naar Damascus, en onder de Abassiden naar Bagdad, met andere woorden buiten het Arabische territorium, in voormalig Byzantijns en Perzisch gebied, waar ze wel ervaring hadden met gecentraliseerde besluitvorming.

Laatste oordeel

En dan is er de eschatologie. Mohammed preekte het einde der tijden, en vertelde zijn opvolgers dat het laatste oordeel zeer nabij was. We zijn ondertussen veertien eeuwen verder, en het is wellicht voor iedereen duidelijk dat het laatste oordeel nog niet heeft plaatsgevonden. Dat is geen detailkwestie, want het verklaart waarom Mohammed tijdens zijn leven nooit een definitieve (zelfs geen voorlopige) versie van de koran heeft vastgelegd.

Maar dat verklaart ook waarom hij op het einde van zijn leven nooit een opvolger heeft aangeduid (ook wellicht omdat hij geen zonen had). Meer nog, Mohammed heeft nooit de bedoeling gehad het volledige Midden-Oosten te veroveren, laat staan de wereld. Het zijn pas zijn opvolgers (Aboe Bakr, Omar en Oethman) die een islamitische, tribale godsdienst hebben omgevormd tot een wereldreligie. De islam is een nieuwe godsdienst gelanceerd door Mohammed? Waarom ga je met een nieuwe godsdienst, als je er van overtuigd bent dat je het einde der tijden nog tijdens je leven gaat meemaken, vraagt Ouardi zich nog af.

Onderwerping

Hela Ouardi stelt in haar conclusie: ‘Onder het mom van respect tonen voor de islam onderwerpen niet-moslims zich vaak aan de religieuze dogma’s van de islam, hoe discutabel en achterhaald die ook moge zijn. Zelfs geleerden, kenners van de islam, houden niet van een publiek debat, en barricaderen zich achter hun ontoegankelijke kennis, en discussiëren dan maar wat onder zich.’

Hiermee wordt natuurlijk bedoeld dat de historische kritiek op de oorsprong van de islam bijna enkel in academische milieus wordt gevoerd, en dringend aan vulgarisering toe is. Hoe komt het toch dat westerse cineasten al tientallen films hebben gemaakt over Jezus, maar het niet aandurven ook maar één film te maken over Mohammad, eindigt ze. Poser la question est y répondre.