Open brief aan de moslimwereld… en het Westen

Abdennour Bidar (1971-) is een Franse filosoof en essayist van Marokkaanse afkomst langs vaders kant, en van een tot de islam bekeerde Française aan moeders kant. Hij is lid van het Observatoire de la laïcité, en sinds 2016 inspecteur bij het Franse ministerie voor Onderwijs. En ja, jarenlang had hij een programma op de radiozender France Culture. Hij staat een liberale islam voor, in de Franstalige literatuur meestal aangeduid met de ietwat gebrekkige term ‘l’Islam des Lumières’.

Een brief aan de islam in de jij-vorm

Tot zijn werken behoren onder meer L’Islam spirituel de Mohammed Iqbal (2017), L’Islam sans soumisson (2008) en Un Islam pour notre temps (2004).

In 2015 verscheen reeds zijn Lettre ouverte au monde musulman… et à l’Occident. Dat werd ondertussen vertaald in het Duits, Italiaans en Japans, maar niet in het Engels. Een paar weken geleden verscheen een geactualiseerde versie van dat boek.

In zijn Lettre richt hij zich tot de islam in het algemeen in de jij-vorm:

« Je te vois en train d’enfanter un monstre qui prétend se nommer Etat islamique et auquel certains préfèrent donner un nom de démon: Daesh. Mais le pire est que je te vois te perdre — perdre ton temps et ton honneur — dans le refus de reconnaître que ce monstre est né de toi, de tes errances, de tes contradictions, de ton écartèlement interminable entre passé et présent, de ton incapacité trop durable à trouver ta place dans la civilisation humaine. »

(‘Ik zie je een monster baren dat beweert zich Islamitische Staat te noemen en waaraan sommigen liever de demonische naam Daesh geven. Maar het ergste is dat ik zie dat je je tijd en eer aan het verliezen bent met het weigeren te erkennen dat dit monster uit jou is geboren, door jouw dwalingen, je tegenstellingen, je verscheurdheid tussen verleden en heden en je hardnekkige onvermogen om je plek te vinden in de menselijke beschaving.)

Alleen de islam kent zulk extremisme

Extremistische bewegingen zoals de Islamitische Staat, Al Qaida, enzovoort, zijn dus een product van de islamitische wereld, en niet van de westerse wereld.

« Pourquoi ce monstre ignoble a-t-il choisi ton visage et pas un autre ? Pourquoi a-t-il pris le masque de l’islam et pas un autre ? ».

(‘Waarom heeft dit weerzinwekkende monster jouw gezicht gekozen, en geen ander? Waarom heeft het het masker van de islam gekozen, en geen ander?’)

Inderdaad, hoe komt dat andere godsdiensten niet met vergelijkbare extremistische uitwassen worden geconfronteerd?

De kracht van godsdienst onderschat

« Même les intellectuels occidentaux, quand je leur dis cela, ont de la difficulté à le voir : la plupart d’entre eux ont tellement oublié ce qu’est la puissance de la religion — en bien et en mal, sur la vie et sur la mort — qu’ils me disent : « Non, le problème du monde musulman n’est pas l’islam, pas la religion, mais la politique, l’histoire, l’économie, etc. ». Ils vivent dans des sociétés si sécularisées qu’ils ne se souviennent plus du tout que la religion peut être le cœur de réacteur d’une civilisation humaine ! »

(‘Zelfs westerse intellectuelen, als ik ze dit vertel, hebben moeite het te zien: de meesten zijn vergeten wat de kracht is van godsdienst — zowel ten goede als ten kwade, op het leven en de dood — dat ze me zeggen: “Nee, het probleem van de islamitische wereld is niet de islam, niet religie, maar de politiek, de geschiedenis, de economie, enz.” Ze leven in zo’n geseculariseerde samenlevingen dat ze zich helemaal niet meer herinneren dat godsdienst de motor kan zijn van een samenleving!’)

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 mag het marxisme dan al een serieuze deuk hebben gekregen. Maar het idee dat er in de samenleving zoiets bestaat als een onderbouw (economische ordening) en bovenbouw (politiek, ideeën), en dat de bovenbouw het gevolg is van de onderbouw, is blijven hangen.

En volgens deze verkeerde redenering kunnen godsdienstige uitwassen dan ook enkel het gevolg zijn van onrechtvaardige politieke en economische structuren. Dat een aantal moslims een gewelddadige strijd voeren omdat ze nu eenmaal geloven in die (radicale) islam, kunnen veel westerlingen bijgevolg niet begrijpen.

Onvermogen en geen zelfkritiek

« Il est indispensable qu’à la face du monde tu proclames ainsi, haut et fort, que l’islam dénonce la barbarie. Mais c’est tout à fait insuffisant ! Car tu te réfugies dans le réflexe de l’autodéfense sans assumer aussi et surtout la responsabilité de l’autocritique. »

(‘Het is noodzakelijk dat je ten opzichte van de wereld met luide stem verkondigt dat de islam tegen barbarij is. Maar dat is onvoldoende! Want je vlucht in een reflex van zelfverdediging, zonder vooral de verantwoordelijkheid van zelfkritiek te nemen.’)

En wat zijn dan eigenlijk de problemen waarmee islamitische landen geconfronteerd worden? Ziehier het antwoord:

« Impuissance à instituer des démocraties durables dans lesquelles est reconnue comme droit moral et politique la liberté de conscience vis-à-vis des dogmes de la religion; prison morale et sociale d’une religion dogmatique, figée, et parfois totalitaire; difficultés chroniques à améliorer la condition des femmes dans le sens de l’égalité, de la responsabilité et de la liberté; impuissance à séparer suffisamment le pouvoir politique de son contrôle par l’autorité de la religion; incapacité à instituer un respect, une tolérance et une véritable reconnaissance du pluralisme religieux et des minorités religieuses; incapacité enfin à sortir de la conviction farouche, incrustée chez la plupart de tes fidèles et jamais remise en question, que l’islam est la religion supérieur à toutes les autres, qui n’a et n’aura jamais de leçon à recevoir de personne, ni jamais le moindre enrichissement spirituel à attendre de l’extérieur ! »

(‘Het onvermogen om democratieën te vestigen waarin het morele recht en de vrijheid van geweten ten opzichte van religieuze dogma’s wordt erkend; een sociale en morele gevangenis van een dogmatische, vastgeroeste religie die soms totalitair is; chronische moeilijkheden om de situatie van vrouwen te verbeteren richting gelijkheid, verantwoordelijkheid en vrijheid; onvermogen om de politieke macht voldoende te scheiden van godsdienstige controle; onkunde om te zorgen voor respect, verdraagzaamheid en een echte erkenning van religieus pluralisme en religieuze minderheden; ten slotte onkunde om te ontsnappen aan de hardnekkige overtuiging, die men ziet bij de meeste gelovigen — en die nooit in vraag wordt gesteld — dat de islam superieur is aan alle andere religies, dat ze nooit lessen heeft te leren van anderen, en dat er van de buitenwereld nooit enige spirituele verrijking is te verwachten!’)

Hervormingen als oplossing

En wat is dan de oplossing ?

« Et si u veux savoir comment ne plus enfanter de tels monstres, je vais te le dire. C’est simple et très difficile à la fois. Il faut que tu commences par réformer toute l’éducation que tu donnes à tes enfants, que tu réformes chacune de tes écoles, chacun de tes lieux de savoir et de pouvoir. Que tu les réformes pour les diriger selon les principes universels (même si tu n’es pas le seul à les transgresser ou à persister dans leur ignorance) : la liberté de conscience, la démocratie, la tolérance et le droit de cité pour toute la diversité des visions du monde et des croyances, l’égalité des sexes et l’émancipation des femmes de toute tutelle masculine, la réflexion et la culture critique du religieux dans les universités, la littérature, les médias. »

(‘En als je wil weten hoe je kunt stoppen dergelijke monsters te creëren, wel, ik zal het zeggen. Het is tegelijkertijd eenvoudig en heel moeilijk. Je moet om te beginnen de opvoeding hervormen die je aan je kinderen geeft, alle scholen hervormen, al jouw oorden van kennis en macht. Ze hervormen om ze te laten leiden door universele principes (ook al ben je niet de enige die ze overtreedt, of die doet alsof je ze niet kent): de vrijheid van geweten, democratie, verdraagzaamheid en recht op expressie voor de diversiteit van levensvisies en geloven, de gelijkheid van de geslachten en de emancipatie van vrouwen van elke mannelijke betutteling, reflectie en een kritische geest ten opzichte van religie in universiteiten, de literatuur en de media.’)

Westers onbegrip ten aanzien van islam

Maar westerlingen hebben dat nog steeds niet voldoende begrepen:

« Dans les médias occidentaux on n’entend plus que tous ces spécialistes du terrorisme qui aggravent jour après jour la myopie générale. »

(‘In de westerse media horen we alleen maar al die terrorismespecialisten die elke dag de bijziendheid nog wat vergroten.‘)

Tegelijkertijd begrijpen westerlingen de islamitische wereld niet, en denken ze over die wereld:

« Comment pouvez-vous être assez stupides, vous les musulmans, pour refuser ce paradis — même mal en point — des droits de l’homme et de la consommation que je suis prêt à exporter chez vous tel quel ? Comment pouvez-vous rester enfoncés à ce point dans une religion aussi archaïque, aussi intolérante, aussi bornée pour préférer son système de soumission à l’empire de liberté dont je vous tends charitablement le modèle clés en mains ? »

(‘Hoe kunnen jullie toch zo dom zijn, jullie moslims, om dit paradijs van de rechten van de mensen en consumptie te weigeren (ook al zit er zand in de machine), ook al ben ik bereid om dat zomaar naar jullie te exporteren? Hoe kunnen jullie toch vastgeroest blijven in zo’n archaïsche en onverdraagzame en bekrompen godsdienst, dat jullie zijn systeem van onderwerping verkiezen boven het rijk van de vrijheid dat ik graag aan jullie overhandig?’)

Westerse spirituele leegte

Het antwoord van Bidar daarop is dat het Westen enerzijds veel te bieden heeft waarop velen jaloers kunnen zijn, maar dat het anderzijds geconfronteerd wordt met een spirituele leegte (‘le néant‘) die het westerse model minder aantrekkelijk maakt voor niet-westerse culturen. Het Westen zit nu in een situatie dat het beseft dat zijn model niet door iedereen gesmaakt wordt, en dat zorgt voor veel frustraties. Eigenlijk zit het zo:

« L’Occident est victime d’un terrible désenchantement, de cette fatigue radicale et de cet ennui mortifère qui font vieillir d’un seul coup toute civilisation qui n’a plus aucun but supérieur. »

(‘Het westen is slachtoffer van een verschrikkelijke ontgoocheling, een radicale moeheid en een dodelijke verveling, die elke beschaving die geen enkel hoger doel meer heeft, plots doet verouderen.’)

Of nog :

« Le crime de l’Occident moderne est d’avoir coupé tous les liens qui reliaient l’être humain à l’infini qu’il porte en lui-même, et qui l’attend au-delà de lui-même. »

(‘De misdaad van het moderne Westen is dat het elke band heeft verbroken die de mens verbindt met het oneindige, die het in zichzelf draagt en die de mens overstijgt.‘)

« L’Occident a dit « l’individu, l’individu, l’individu » sans vouloir entendre ce qu’on enseigné toutes les sagesses ancestrales, la sienne et celle de toutes les autres civilisations: un être humain n’est rien sans les autres. »

(‘Het Westen heeft geroepen “het individu, het individu, het individu”, zonder te willen horen wat alle oude wijsheden, die van hemzelf incluis, altijd al zeiden: de mens is niks zonder andere mensen.’)

Discussie op wereldniveau

Vervolgens stelt de auteur ietwat zwaarwichtig:

« Notre civilisation humaine doit comprendre que cette discussion mondiale sur la relation au sacré est -plus encore que toutes les autres relations économiques, politiques, sociales, etc.- la clé de la paix et de notre progrès d’humanité pour les siècles qui arrivent. »

(‘Onze menselijke beschaving moet begrijpen dat deze discussie op wereldniveau over de relatie tot het sacrale — meer nog dan alle andere economische, politieke en sociale relaties, enz. — de sleutel is tot de vrede en vooruitgang van de mensheid voor de komende eeuwen.’)

Uiteindelijk is dit het verschil tussen het Westen en de islamitische wereld:

« Tandis que l’Occident a dénoué son lien au sacré, l’Islam s’est étranglé avec ce même lien. »

(‘Terwijl het Westen de banden heeft verbroken met het sacrale, heeft de islam zichzelf gewurgd met dezelfde band.’)

Nou moe, het is een vast programma. Abdennour Bidar haalt zelf zijn mosterd grotendeels bij de grote soefi Ibn Arabi (1165-1240), en is ook sterk beïnvloed door het existentialisme. Hij kan zich ook vinden in Pic de la Mirandole (1463-1494), de Italiaanse humanistische filosoof en theoloog. Maar tot nu toe blijft het grotendeels roepen in de woestijn.