Opstand der Georgiërs

Soms vind je op de vreemdste plekken ware literaire parels. Het boek ‘Sondermeldung Texel’. Opstand der Georgiërs door journalist en regisseur Dick van Reeuwijk is er een van.

Tijdens een bezoek aan het Waddeneiland Texel vond ik dit journalistieke werk op het bureau voor toerisme. Dankzij mijn interesse voor de Sovjet-Unie en de Tweede Wereldoorlog was ik op de hoogte van de bloedige veldslag die op Texel nog tot twee weken na de bevrijding van Nederland voortduurde. Maar tot mijn schande moet ik bekennen dat ik niet op de hoogte was van het bestaan van dit boek, waarvan de eerste druk al in 1981 verscheen.

Sovjetburgers in Duitse dienst

‘Sondermeldung Texel’. Opstand der Georgiërs is gebaseerd op een gelijknamige documentaire die Van Reeuwijk in 1979 voor de Nederlandse Omroepstichting maakte. De betreffende uitzending leidde destijds tot vragen van parlementsleden over de activiteiten van de Nederlandse inlichtingendienst BVD tegenover inwoners van het eiland. De regering ontkende de aantijgingen over druk op Texelaars die de Georgiërs tijdens hun opstand hadden geholpen, en die ook na de oorlog contact probeerden te onderhouden met de overlevenden.

Wel maakte de Nederlandse overheid een tentoonstelling mogelijk over de Sovjetburgers die dienst hadden genomen in het Duitse leger, die uiteindelijk op Texel de geallieerde bevrijding probeerden te forceren. Daarbij moesten zowel de Georgiërs als de eilandbewoners de wraak van de Duitse legerleiding ontgelden. Hulp van de geallieerden — in wier plannen een opstand op Texel überhaupt niet paste — bleef uit.

Dag der geboorte

Het verhaal wordt op 70 bladzijden verteld aan de hand van commentaren van mensen die direct betrokken waren bij de gebeurtenissen. Deze journalistieke benadering maakt dat de opstand — die begon op 6 april 1945 onder de naam ‘Dag der geboorte’, tot aan de perikelen rond de BVD tijdens de Koude Oorlog — weer springlevend wordt. Naast Texelaars, onder wie mevrouw Boon-Verberg die een correspondentie opzette met Georgische oud-strijders en ereburgeres van de stad Tbilisi werd, komen ook Duitse officieren aan het woord.

Commandant van het 822-ste Georgische bataljon dat op Texel terechtkwam was eerste luitenant Klaus Breitner. Van Reeuwijk wist de Duitser op te sporen. Hij was bereid commentaar te geven op de toenmalige opstand van de hem toevertrouwde Sovjetburgers die na krijgsgevangenschap gedwongen werden dienst te nemen in het leger van de bezetter.

Standrechtelijk doodgeschoten

Breitner was ook in 1979 nog steeds overtuigd van de juistheid van zijn handelingen en de noodzaak het ‘verraad’ van de Georgiërs ongenadig af te moeten straffen. De Duitsers fusilleerden de opstandelingen die zich overgaven zonder pardon. De officier van de Wehrmacht ging zelfs zover dat hij Georgische soldaten het recht ontzegde in Duits uniform te sterven. Zij moesten dus naakt hun eigen graf graven alvorens ze werden doodgeschoten.

Een van hen wist tijdens het graven te ontsnappen en klopte op goed geluk aan bij een boerderij waar hij kleding en voedsel kreeg. Een riskante actie, omdat de Duitse commandant van Texel na het uiteenslaan van de opstand direct het volgende bevel had uitgevaardigd:

‘Indien een Rus op een boerderij wordt gevonden zonder dat de bewoner of leden van zijn familie of personeel, hiervan melding hebben gemaakt, worden ALLE bewoners standrechtelijk doodgeschoten en de boerderijen verbrand. Dit is de allerlaatste waarschuwing! De Inselkommandant.’

Prinses met tranen in de ogen

De benaming ‘Russen’ wordt zowel in de citaten als in de tekst zelf gebruikt voor de Georgiërs. Een foutief gegeven dat verder niet stoort. Noemenswaardig is nog de reis van een tiental eilanders en vier Georgische opstandelingen in het holst van de nacht naar Engeland, om hulp te vragen aan de Nederlandse regering en de koningin in ballingschap.

‘De koningin liet Juliana roepen en die heb ik toen ook het hele verhaal verteld. Ze kreeg er tranen van in de ogen. Achteraf heb ik gehoord dat er toen al onderhandelingen gaande waren over de capitulatie van Duitsland. Dat klopt ook wel, want de vijandelijkheden werden de laatste dagen gestaakt. Daarom heeft men op Texel niet willen ingrijpen,’ aldus het relaas van stuurman Klaas van de Kooij. De Engelsen stuurden slechts een verkenningsvliegtuig naar het eiland dat de Duitsers volgens luitenant Breitner opzettelijk niet afschoten om de geallieerden niet te provoceren.

Duitse proviandmeester voor de ondergrondse

De verhalen over mensen in een kleine gemeenschap die elkaars taal nauwelijks spraken, maar toch onder uiterst moeilijke omstandigheden tot wederzijdse hulp in staat waren, zijn indrukwekkend. Opvallend is ook het relaas van Heinz Hlawatschek die als proviandmeester voor het Duitse leger als een van de eersten in 1940 op het Waddeneiland arriveerde. Hij ontpopte zich tijdens de bezetting als de belangrijkste informatiebron voor de ondergrondse. Tijdens het einde van de opstand kon hij de Texelaar Huug Snoek redden van de kogel. Ook na de oorlog bleef Hlawatschek op het Nederlandse eiland wonen.

‘Sondermeldung Texel’. Opstand der Georgiërs schetst een indringend beeld van het laatste slagveld van West-Europa dat pas op 20 mei 1945 met de komst van Canadese militairen eindigde. Honderden Texelaars, Georgiërs en Duitsers vonden er de dood.