Passage Pyreneeën: ‘Vluchten, dat is niet omzwerven’

De Vlaamse Sarah De Vlam woont sinds enige jaren in de Spaanse Pyreneeën. Op een dag kwam ze met enkele vrienden toevallig terecht in een heel klein museum in een dorp, gewijd aan het verhaal van vluchtelingen. De Vlam dacht dat het hier zou gaan om republikeinse Spanjaarden die na de burgeroorlog hun land langs de Pyreneeën ontvlucht waren.

Maar toen ze de namen van de vluchtelingen las, begreep ze snel dat het hier mensen betrof uit Frankrijk en België die van bij het begin van de Tweede Wereldoorlog hun heil gezocht hadden in het neutrale Spanje, om vandaar via Portugal naar een veilig land te vluchten. De Vlam raakt gefascineerd door deze weinig gekende geschiedenis, waar bijzonder weinig historisch werk over bestaat.

Migratie toen en nu

Het resultaat van haar jarenlang onderzoek is nu te lezen in Passage Pyreneeën. een vergeten verhaal van Belgische vluchtelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Vlam vraagt zich af hoe het komt dat Vlaanderen, waar er zoveel over migratie gesproken wordt en vluchtelingen snel zondebokken worden, nauwelijks bekend is met periodes uit zijn geschiedenis waar we zelf op de vlucht sloegen. Bij het begin van WOII vertrokken zo een twee miljoen Belgen naar Frankrijk om de Duitse agressie te slim af te zijn.

Het overgrote deel hiervan zou terugkeren, maar een groep probeerde de riskante oversteek naar Spanje. Uiteindelijk zouden zo een 10.000 daarin slagen, maar velen mislukten ook.’Wanneer de nood er was, sprongen ook de Belgen in een sloep‘ en worden ze vluchtelingen op zoek naar een beter leven, merkt De Vlam op. Ze had er evengoed een andere vergeten episode van onze geschiedenis kunnen aan toe voegen, toen vanaf 1850 zo een 500.000 Vlamingen hun miserie ontvluchtten en hun heil zochten in Wallonië.

Hoogbejaarde vergeten helden

De Vlam hangt haar verhaal op aan een aantal personages die elk om verschillende reden proberen de Pyreneeën over te steken. Een Joods koppel weet dat er van de nazi’s alleen onheil voor hen te verwachten valt. Een jonge man wil vechten met een bevrijdingsleger tegen de Duitsers. En een vrouw die actief is om neergeschoten piloten via een uitgebreid netwerk terug naar Engeland te smokkelen, zal uiteindelijk van haar eigen vluchtroute gebruik maken om aan arrestatie te ontsnappen.

De Vlam baseerde zich niet alleen op archieven , maar had ook het geluk om hoofdrolspelers nog te kunnen ontmoeten. Ze had lange gesprekken met deze hoogbejaarde vergeten helden. Alleen al dat zij die belangrijke getuigenissen op die manier heeft kunnen vastleggen is een heel grote verdienste. Want zoals ze op het einde van haar boek schrijft, heeft deze boeiende periode van menselijk lijden en heroïek ‘geen plek in het collectieve geheugen’ verworven. Dat dit bijzonder jammer is beseft de lezer steeds meer bij het lezen van dit boek.

De Komeetlijn

Het bekendste en meest tot de verbeelding sprekende netwerk is zonder twijfel de Komeetlijn. Liefst 1700 mensen waren daarbij betrokken, om langs een ingewikkeld net van zeer verscheiden contacten in België, Frankrijk en Spanje vooral Engelse piloten terug naar hun land te krijgen. Eerst moesten die de Franse demarcatielijn overgesmokkeld worden, om dan door het Vichy-Frankrijk de levensgevaarlijke tocht over de Pyreneeën aan te vatten.

De Vlams beschrijving van de beproevingen die de vluchtelingen daarbij ondergingen is zeer indrukwekkend. Ze waren absoluut niet voorzien op de moeilijke tocht. Soms moesten ze over steile bergpaden in metershoge sneeuw met espadrilles als volkomen onaangepast schoeisel. Ze hadden ook te maken met malafide gidsen, achtervolgende nazi’s of waakzame Guardia Civil. De tocht kon dagen duren in levensgevaarlijke omstandigheden.

nteressant is de uitleg van De Vlam dat de Engelsen de Komeetlijn financierden, om de RAF-piloten te recupereren. Dat kostte hen uiteindelijk veel minder dan nieuwe piloten op te leiden. De steun was dus bijna openlijk opportunistisch, want de Engelsen namen enkel vluchtelingen op die ze konden gebruiken. Joodse families, waarvan de overtocht veel moeilijker was, hoorden daar niet bij.

Neutraal of niet-oorlogsvoerend?

Het boek geeft ook een goed en genuanceerd inzicht in de politiek van Franco-Spanje, dat eigenlijk niet neutraal was in de oorlog omdat het alle sympathie had voor de asmogendheden. Het noemde zichzelf dan ook liever ‘niet-oorlogsvoerend’. Sommige vluchtelingen kwamen terecht in kampen, die De Vlam goed geïnformeerd beschrijft. Het feit dat ze vele plekken die een rol spelen in haar verhaal zelf bezocht, maakt haar beschrijvingen zeer levendig.

Al even verhelderend zijn de hoofdstukken over de rol van de Belgische diplomaten, die soms alles deden om hun vluchtende landgenoten verder te helpen, of soms net niet. Ze beschrijft hoe het lot van een vluchteling kon afhangen van de moed van een ambtenaar en hoe lafheid en een gebrek aan empathie er konden voor zorgen dat Belgen op de vlucht voor de Nazi’s terecht kwamen in gevangenissen van Franco. Sommige vluchtelingen danken hun heil aan het opportunisme van Franco die toen de oorlogskansen van de Duitsers kantelden geen te slecht imago bij de geallieerden wou en zijn veiligheidsdiensten een oogje liet dichtknijpen.

Cliffhangers

Het boek boeit van begin tot einde. Dat is deels te wijten aan het onderzoek van De Vlam, op doctoraatsniveau, dat zo grondig is dat ze meteen een standaardwerk over het onderwerp heeft afgeleverd. De lezer voelt ook hoe vertrouwd de auteur is met het indrukwekkende berglandschap waar ze zelf woont en waar ze zelf de sporen gevolgd heeft van de vluchtelingen. Dat geeft een bijzonder reliëf aan haar verhaal en maakt het zeer geloofwaardig.

Alles is bovendien in een zwierige stijl geschreven, met mooie literaire momenten waar De Vlam haar eigen gevoelens over het thema laat spreken en die bijzonder ontroerend zijn. Het boek is bovendien goed gestructureerd. De lezer wordt meegenomen door goed gekozen personages, waarvan het spannende verhaal telkens gekoppeld is aan belangrijke historische feiten. Dat de Vlam haar vak kent, blijkt uit de opbouw waarbij cliffhangers ervoor zorgen dat je blijft lezen, omdat je het vervolg wil kennen. Die leesbaarheid is een niet onbelangrijke kwaliteit om dit boek ook bij een ruimer publiek populair te maken.

Humanistische boodschap

Sarah De Vlam zegt dat ze geschreven heeft, niet ‘voor maar door’ het verleden. ‘Ik vertelde dit verhaal in en voor het heden.’ Met Passage Pyreneeën wil ze één boodschap uitdragen: ‘vluchten, dat is niet omzwerven. Waar en wanneer ook, vluchten is een afgedwongen keuze die opgedrongen wordt door de uitspattingen van oneerlijke verhoudingen. Onze ogen daarvoor openen en mededogen tonen, is thuiskomen’ Dat is een humanistische boodschap waarvan De Vlam het belang illustreert met dit baanbrekend historisch werk, dat een bekroning in haar vakgebied verdient.