Pistes om Libanon opnieuw op de rails te zetten

‘Le Liban d’hier à demain’ is een werkstuk van hoge kwaliteit waarin Nawaf Salam een aantal ideeën formuleert om Libanon uit de politieke impasse te krijgen waarin het nu al een paar jaren verkeert. Daarbij gaat het hier alleen over het politiek/constitutionele aspect van de zaak. De sociaaleconomische en financiële problemen (om nog niet te spreken over vele andere uitdagingen) komen hier niet aan bod.

Religieuze gemeenschappen

Nawaf Salam (1953) doceerde politieke wetenschappen aan de Amerikaanse universiteit in Beiroet. Hij was ambassadeur en permanent vertegenwoordiger bij de Verenigde Naties van 2007 tot 2017. Sedert 2018 is hij rechter bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Hij is van soenitische obediëntie (in Libanon ontsnap je nu eenmaal niet aan een etiket).

Zoals algemeen bekend is Libanon samengesteld uit een indrukwekkend aantal religieuze families: maronieten, soenitische moslims, sjiitische moslims, druzen, Grieks orthodoxen, Grieks katholieken, Armeniërs, etc. In Libanon staat de religieuze gemeenschap waartoe men behoort centraal, en niet het individu of de burger, zoals in Europa. Grappig natuurlijk, want volgens een aloud cliché is de echte Libanees een individualist. Het politieke systeem heeft als voordeel dat geen enkele gemeenschap kan zeggen dat ze niet aan de bak komt, het nadeel is wel dat het Libanese systeem tot cliëntelisme leidt.

Niet het algemeen belang staat centraal. Elke sekte probeert een zo groot mogelijk stuk van de taart te bekomen, zonder er zich om te bekommeren hoe je die taart groter en lekkerder zou kunnen maken. De president is altijd een maroniet, de minister-president soenniet, de voorzitter van het parlement sjiiet, etc. maar de verdeling van postjes heeft betrekking op nog vele tientallen andere functies. En er is ook een verdeelsleutel per sekte bij het in dienst nemen van ambtenaren. Dat leidt er uiteraard toe dat het vaak voorkomt dat iemand niet op een ministerie werkt omwille van zijn of haar competenties, maar omdat de persoon in kwestie toevallig tot de juiste sekte behoort.

Doorgedreven communautarisme

De autonomie die de gemeenschappen genieten, ten nadele dus van het collectief, en wat het collectief zou moeten overstijgen, zijn immens. Geboren worden, trouwen, scheiden, etc. wordt allemaal geregeld door de eigen groep, er bestaat niet zoiets als bijvoorbeeld een burgerlijk huwelijk voor iedereen. De meeste gemeenschappen hebben ook eigen scholen, ziekenhuizen, jongerenorganisaties, tv- en radiostations, etc.

Maar het gaat nog verder: bij de soenitische moslims wordt het erfrecht geregeld door het hanafisme (dat is een van de vier rechtsscholen binnen de soenitische islam), bij de sjiitische moslims door het jafaritische recht (dat is dan de belangrijkste rechtsschool bij de sjiieten). En er is de wet van 24 februari 1948 voor de druzen en de wet van 23 juni 1959 voor de niet-moslims. Eigenlijk gaat het hier over een vorm van apartheid, in Frankrijk zou men wellicht de term ‘séparatisme’ in de mond nemen.

De auteur komt eerst nog eens terug op de akkoorden van Taif (1989) die een einde hebben gemaakt aan de pijnlijke burgeroorlog van 1975-1990. Salam stelt om te beginnen vast dat niet alle bepalingen uit dat akkoord werden uitgevoerd. Denk maar aan de administratieve decentralisatie en het versterken van een onafhankelijke justitie. Meer nog, er is een institutie ontstaan die helemaal niet voorzien was, namelijk de trojka. Dat is een overlegorgaan tussen de president, de eerste minister en de voorzitter van het parlement, en waarbij door deze drie heren allerlei beslissingen achter de schermen worden genomen en zaakjes worden geregeld.

Twijfelachtige akkoorden

Taif verankerde de invloed van Syrië in Libanon, en dat is ook de reden waarom de huidige president Michel Aoun zich toentertijd zo hardnekkig verweerde tegen die akkoorden. Nawaf Salam stipt even aan dat de akkoorden er niet voor gezorgd hebben dat er bevoegdheden werden overgeheveld van de (maronitische) president aan de (soenitische) premier, zoals vaak wordt beweerd, maar van de president aan de ministerraad, waarin alle sekten zitten.

En dan nu de hervormingen die Nawaf Salam voorstelt. Laten we allereerst van het eenkamersysteem een tweekamersysteem maken (een kamer en een senaat) waarbij het parlement zich eindelijk gaat bezighouden met de ‘echte’ politiek, en de senaat een ontmoetingsruimte wordt voor de verschillende gemeenschappen (tiens, waar hebben we dat nog gehoord?). De druzen zijn er voorstander van om de voorzitter te leveren van zo’n senaat, zoals de Grieks katholieken er van dromen aan het hoofd te staan van een sociaaleconomische raad.

Vervolgens dient het kiesrecht te worden hervormd zodanig dat de individuele kiezer beter aan bod komt, en het communautarisme wordt gereduceerd. We besparen u de details van het complexe kiessysteem. Wat de belangrijkste functies betreft,  stelt Salam een rotatiesysteem voor. Bijvoorbeeld deze legislatuur is de president een maroniet, de volgende keer een soenniet, daarna een sjiiet, etc.

Waar zijn de vrouwen?

De auteur wil ook meer vrouwen in het parlement. Nu zetelen er nauwelijks zes vrouwen in een assemblee van 128 parlementsleden. Met andere woorden, naast elk vrouwelijk parlementslid zitten er zo maar eventjes 21 mannelijke parlementsleden. Ook moet de minimumleeftijd om naar de stembus te mogen, zakken van 21 naar 18 jaar, vindt Salam.

Kunnen we het politieke communautarisme niet gewoon afschaffen, en naar een zogezegd seculier systeem gaan? Moeilijker gezegd dan gedaan. Veel christenen vrezen dat het hier gaat om een maneuver om de christenen in een minderheidspositie te duwen, en hun rechten af te pakken. En bij de Libanezen die wel voorstander zijn van een politiek secularisme zijn er velen die het sociaal confessionalisme (verschillende huwelijks- en erfenisrechten, etc. voor de sekten) niet willen opgeven.

De auteur stelt wel vast dat er de laatste jaren alsmaar meer burgerbewegingen zijn ontstaan van niet-confessionele aard om te protesteren tegen allerlei wantoestanden in de Libanese samenleving, en dat stemt hem hoopvol.

Uitdagingen genoeg in ieder geval.