Joris Delanghe is gewoon hoogleraar klinische chemie aan de Universiteit Gent. Hij verdiepte zich in de hongersnood in Vlaanderen, midden van de 19de eeuw.

Hoe kwam het in Vlaanderen tot hongersnood, met naar schatting 40.000 à 50.000 doden?

gf

Joris Delanghe

‘Dat kwam duidelijk door de aardappelziekte die zwaar doorsloeg door onze zeer grote afhankelijkheid van de aardappel als basisvoedsel. De eerste geregistreerde gevallen van de ziekte waren in de Verenigde Staten, in Philadelphia en New York City in het begin van 1843. Winden verspreidden vervolgens de sporen en in 1845 werd het gevonden van Illinois tot Nova Scotia en van Virginia tot Ontario. Het stak de Atlantische Oceaan over met een lading pootaardappelen voor Belgische boeren in 1845. Alle Europese aardappellanden werden getroffen, maar de aardappelziekte trof Ierland het hardst. Betrokken bij het lot van Ierland was de onevenredige afhankelijkheid van een enkele aardappelsoort, de Irish Lumper. Gebrek aan genetische variabiliteit creëerde een vatbare gastheerpopulatie voor het organisme.’

Waaraan is het te wijten dat de hongercrisis zo stevig huishield in Vlaanderen?

‘Dat is het gevolg van het feit dat ze samenging met de structurele crisis in de huisnijverheid, die tot het midden van de eeuw voor honderdduizenden gezinnen een extra inkomen garandeerde. In 1850 kon met een weversloon tegenover een eeuw terug nog maar een kwart van het voedselpakket worden gekocht. De sterftecijfers stegen in de crisisregio’s, in de eerste plaats de regio Tielt-Roeselare waar 40 à 50 sterftes per duizend inwoners werden vastgesteld, met uitschieters tot 80 of 100 per duizend. Men telde in 1846-1848 méér dan 40.000 extra overlijdens, de levensverwachting in Binnen-Vlaanderen daalde tot 32 tot 35 jaar, tegenover 40 jaar in de rest van België. Het aantal geboortes daalde met 30%, het aantal huwelijken met 40%.’

‘De criminaliteit in België verdubbelde bijna tussen 1840/44 en 1847, voornamelijk door een sterke toename van bedelarij, landloperij en velddiefstallen. De Brugse politie arresteerde in de winter van 1846-47 meer dan 6.000 bedelaars. In 1847 ontving 27% van de Oost-Vlaamse en 34% van de West-Vlaamse bevolking regelmatige bedelingen via de lokale armentafels. In de proto-industriële dorpen en steden als Kortrijk en Brugge liep dit op tot méér dan 40%.’

‘De aardappelcrisis veroorzaakte in Vlaanderen ook een laatste hongersnood van de ‘oude stijl’. In 1845 ging bijna 90% van de aardappeloogst verloren In de winter van 1846-1847 was maar de helft van de benodigde etenswaren voorradig in ons land, wat leidde tot een scherpe crisissituatie.’

Was er geen opstandige reactie van de bevolking?

‘Zeker, in diverse streken braken in het voorjaar van 1847 broodrellen uit. De situatie was vooral kritiek in Oost- en West-Vlaanderen, meer bepaald in de dichtbevolkte textielregio’s. De hongersnood werd dan ook bekend als ‘la misère des Flandres’. In België waren Brussel en Gent in 1848 onder invloed van de Franse Februarirevolutie het toneel van opstootjes. De regering reageerde koelbloedig en zette enige ongewenste vreemdelingen – onder wie Karl Marx, wiens Communistisch Manifest in februari 1848 was gepubliceerd – meteen het land uit.’

‘Dat verstevigde de positie van de regering en het aanzien van het jonge land. Verder bleef het in België rustig, ondanks de hevige crisis in Vlaanderen.’

Waren er ook structurele, economische redenen voor deze hongersnood?

‘Zeer duidelijk: een extreme versnippering van het landbouwareaal en het uitsterven van de aloude manuele linnennijverheid hadden vele tienduizenden gezinnen op de rand van de bedelstaf gebracht.’

‘Verzwakking en de gevoeligheid voor ziekten zoals tyfus en diarree stuwden de sterftecijfers in sommige regio’s omhoog met 50 tot 100%. Vooral de provincies Oost- en West-Vlaanderen, inclusief Frans-Vlaanderen, deelden in de klappen met een nooit geziene toename van de armoede.’

‘De winter van 1844-1845 was uitermate streng geweest. Zo vroor bijvoorbeeld de Schelde die winter in Wetteren drie keer volledig toe: van 6 december 1844 tot 1 januari 1945, van 11 tot 26 februari en nog eens van 5 tot 21 maart.’

‘Er was grote schade aan de wintergewassen, voornamelijk rogge en tarwe. Om die schade te compenseren, pootten de boeren in 1845 meer aardappelen.’

Hoe kwam de aardappelziekte bij ons terecht?

‘Door een lading pootaardappelen uit de Verenigde Staten die in Oostende gelost werd, werd onze lokale aardappelteelt besmet met een tot dan toe onbekende aardappelziekte. De bladeren verschroeiden en werden zwart, de knollen rotten in de grond. De ziekte bleef tot 1856 woeden, zij het minder intens dan in de eerste jaren.’

‘In 1846 is het droog en warm van maart tot in augustus en mislukt ook nog eens de oogst van graan- en meelgewassen. Het was de laatste hongersnood in Vlaanderen die niet door oorlogen werd veroorzaakt. De verzwakte bevolking werd bovendien getroffen door epidemies van tyfus en cholera. Een voorbeeld: in 1844 zijn er in het dorp Marialoop 54 geboorten voor 40 overlijdens. In 1845 tellen we plots 75 overlijdens voor 49 geboorten. In 1846 wordt het nog erger: 79 overlijdens tegenover 33 geboorten. Het duurt tot 1850 voor we weer een verhouding zoals in 1844 aantreffen: we noteren dan 49 geboorten voor 42 overlijdens. Meulebeke telt in 1847 ongeveer 8.500 inwoners, waarvan 4.000 armen.’

Kon men de aardappelen dan niet vervangen door andere voedingswaren?

‘De herhaalde misoogsten tussen 1845 en 1848 waren niet te voorzien. Men heeft inderdaad een groter areaal aangeplant, maar het weer zat enorm tegen en herhaalde mislukkingen volgden.’

‘Dat werd geprobeerd, maar in 1846 kwam daar bovenop een gedeeltelijke mislukking van de rogge- en tarweoogsten, de belangrijkste broodgranen. En afgezien daarvan: aardappelen zijn een rijke bron van vitamine C. Als de aardappeloogst mislukt, ontstaat er – met het voedingspatroon van die jaren – automatisch een tekort aan vitamine C. Het gevolgd daarvan is scheurbuik, een vreselijke en dodelijke ziekte.’

Waren ook genetisch effecten van belang?

‘Vitamine C-tekort is niet louter een kwestie van voedingsaanbod. De Keltische genen (C282Y HFE mutatie) verhogen de behoefte aan vitamine C ten gevolge van een hogere ijzerstatus. In streken met een sterke Keltische oorsprong (bijvoorbeeld Bretagne, Ierland) was de sterfte zeer hoog door de grotere dagelijkse behoefte aan vitamine C. Het is wetenschappelijk vastgesteld dat vitamine C-tekort één van de belangrijkste doodsoorzaken was in de periode 1845-1848.’

Als ik goed heb geluisterd, was Ierland het zwaarst getroffen land. Waarom was dat zo?

‘In Ierland is de allelefrequentie (een allel is een bepaalde variant van een gen) van de Keltische C282Y mutatie het hoogst in Europa, ongeveer driemaal zo hoog als in Vlaanderen. Deze genetische factor droeg ongetwijfeld bij tot de sterk gestegen sterfte in Ierland in de periode 1845-1848. Keltische naties hebben het gelag betaald.’

Naast de directe gevolgen van de hongersnood in Vlaanderen hebben we nu, 175 jaar later nog te maken met de ‘epigenetische naweeën’, hoorde ik je zeggen. Kan je dat even uitleggen?

‘We hebben te maken met trangenerationele effecten, gevolgen die de tijdduur van één generatie ruim overstijgen.’

‘Ook bij de overlevenden van de hongersnood werden epigenetische sporen nagelaten. Men kan aannemen dat bij de mensen geboren in de periode 1845-1848 in het zuiden van Oost- en West-Vlaanderen de hongersnood een epigenetische ‘stempel’ werd nagelaten. Dit houdt in dat het DNA in een soort ‘noodstand’ werd geplaatst. Deze zal ongeveer nog zes generaties blijven nawerken. Dit houdt in dat zelfs bij een aantal Vlamingen (nazaten van de overlevers 1845-1848) geboren in de late twintigste eeuw nog steeds sporen van de hongersnood aanwezig zijn.’

‘Je kan het vergelijken met hongerwinterkinderen. Die zijn vaker te dik, hebben vaker suikerziekte en een te hoog cholesterolgehalte, en lijden vaker aan schizofrenie dan eerder of later geboren broers en zussen. Dat was al bekend, nu begint duidelijk te worden waarom: door veranderingen aan het DNA van de ongeboren vrucht, al in het prilste begin van de zwangerschap.’

Wat zijn je besluiten hieruit?

‘Drie moeten we onthouden: ten eerste, de trans-Atlantische reis van een kleine schimmel veranderde de wereld aanzienlijk. Vlaanderen deelde in de brokken.’

‘Ten tweede, vitamine C-tekort vormt slechts een deel van het verhaal. En ten derde: de effecten zijn tot op vandaag aanwezig, met name epigenetische effecten, zoals verhoogde ziektekans bij de nazaten van de overlevers.’

aardappelziekte

Professor Joris Delanghe: ‘De hongersnood in Vlaanderen 1845-1848 heeft gevolgen tot vandaag’