Woensdag 20 januari overhandigde historicus Benjamin Stora zijn Rapport sur les questions mémorielles portant sur la colonisation et la guerre d’Algérie aan de Franse president Emmanuel Macron.

Van 1830 tot 1962, dat is 132 lang, was Algerije een kolonie van Frankrijk. Meer zelfs, in 1848 annexeerde Frankrijk het land gewoon. In 1954 begon de gewapende strijd die in 1962, 59 jaar geleden dus, leidde tot de onafhankelijkheid van het land. Die onafhankelijkheidsstrijd was bijzonder bloedig, heel veel Algerijnen lieten daarbij het leven, of werden in gevangenissen gestopt of gemarteld door de Fransen.

Onverwerkt verleden

Anno 2021 raakt dit pijnlijke verleden nog steeds niet verwerkt bij zowel Algerijnen als Fransen. En eigenlijk hoeft dat niet te verbazen als we weten dat de gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog, die bijna 20 jaar vroeger eindigden dan de oorlog in Algerije, ook nog niet volledig verwerkt zijn in onder meer Frankrijk of België. Buurland Marokko was een Frans protectoraat van 1912 tot 1956, terwijl dat andere buurland, Tunesië, een Frans protectoraat was van 1881 tot eveneens 1956. Nu is een protectoraat niet hetzelfde als een kolonie, maar in de praktijk waren de verschillen tussen de twee systemen vaak gering.

Benjamin Stora (1950-), een eminente en alom gerespecteerde Franse historicus van Joodse origine, geboren en getogen in de door de Feniciërs opgerichte noord-Algerijnse stad Constantine (vrij dicht bij de Middellandse Zee), kreeg zes maanden geleden van president Macron de opdracht ‘de dresser un état des lieux juste et précis du chemin accompli en France sur la mémoire de la colonisation et de la guerre d’Algérie’. Gezien Stora de gevoeligheden kent aan beide kanten, is hij wel degelijk de geknipte persoon voor zo’n delicate opdracht. Emmanuel Macron is de eerste Franse president die geboren is na die onafhankelijkheidsstrijd van 1962. De Franse president mag dan al een grote bek opentrekken in Libanon, met betrekking tot Algerije weet hij dat hij op eieren moet lopen, want er liggen een aantal open zenuwen. De Algerijnen laten zich alvast niet de les spellen door de Fransen.

Collabo’s

Onder de gevoelige punten die een verzoening tussen Algerije en Frankrijk bemoeilijken liggen de harki’s, de pieds noirs, Franse en Joodse begraafplaatsen in Algerije, de affaires Ali Boumendjel en Gisèle Halimi, de Franse archieven, en de Algerijnen in Frankrijk. Harki’s zijn paramilitaire Algerijnen die samenwerkten met de Fransen. Algerijnse critici beschouwen hen als collabo’s en verraders. De harki’s zelf zien dat even anders. Als de Fransen al meer dan 100 jaar aanwezig zijn in Algerije en daar de lakens uitdelen, dan beschikken zij natuurlijk over een zekere legitimiteit. Men kan dit fenomeen niet vergelijken met bijvoorbeeld de collaboratie van een aantal Europeanen met de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog, een bezetting die ‘slechts’ vijf jaar duurde, en waarbij de Duitse bezetters van Frankrijk, België en zovele andere landen over geen enkele vorm van legitimiteit beschikten.

Pieds noirs zijn Fransen (en nog een paar andere nationaliteiten) die in Algerije zijn geboren, en bij de onafhankelijkheid naar Frankrijk zijn getrokken. Daar werden ze niet steeds met veel enthousiasme onthaald. Bij de in Algerije geboren Fransen zitten een aantal bekende namen, denk maar aan de marxistische filosoof Louis Althusser (1918-1990), het gewezen hoofd van de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling Jacques Attali, de ‘postmodernistische’ filosoof Jacques Derrida (1930-2004), Nobelprijswinnaar voor Literatuur Albert Camus (1913-1960), de filosoof Bernard-Henri Lévy (BHL voor de intimi), modeontwerper Yves Saint-Laurent, de vorig jaar overleden scenarioschrijver en acteur Guy Bedos (1934-2020), etc. Ook de aanwezigheid van Algerijnse migranten in Frankrijk, en hun nakomelingen, ligt gevoelig. De integratie van die mensen is niet steeds een succes, en veel Algerijnen klagen over racisme in Frankrijk. De Franse overheid klaagt dan weer over betutteling van veel Franse moskeeën door de Algerijnse regering.

Vieze potjes

Veel Franse en Joodse begraafplaatsen in Algerije werden na 1962 vernield of beschadigd. Frankrijk vraagt respect voor zijn in Algerije begraven doden. Alsof dat niet genoeg is, is er ook nog de affaire van de gewezen Franse nucleaire proeven in de Algerijnse Sahara, en de zaak van een aantal Europeanen die tijdens de onafhankelijkheidsoorlog ‘verdwenen’ in Oran, de kuststad in het noordwesten van Algerije. En tenslotte is er de affaire van de archieven. In het kader van de verzoening wil Algerije toegang tot de Franse archieven met betrekking tot Algerije (1830-1962).

Veel Franse archieven zijn echter niet toegankelijk voor historici. Frankrijk beroept zich op de gebruikelijke verjaringstermijnen met betrekking tot het openen van archieven. De Algerijnen hebben dan weer de indruk dat Frankrijk altijd maar uitvluchten zoekt om de vieze potjes gesloten te kunnen houden. Algerije wil ook dat Frankrijk erkent dat het in 1957 de Algerijnse nationalist Ali Boumendjel heeft vermoord, en de positieve rol erkent van de vorig jaar overleden Gisèle Halimi (1927-2020). Zij was een bekende anti-kolonialistische advocate.

Erfzonde

President Macron heeft des actes symboliques aangekondigd om de relatie tussen Algerije en Frankrijk te verbeteren, maar excuses aanbieden aan Algerije voor het Franse kolonialisme, wat een vraag is van de Algerijnse regering en bevolking, zit er niet in. Aan Franse zijde vraagt men zich af of excuses aanbieden aan Algerije wel zal leiden tot echte verzoening, en zou betekenen dat beide landen nu werkelijk met een nieuwe lei kunnen starten.

Het risico bestaat immers dat, ondanks een ‘knieval’ van Frankrijk, Frankrijk verder zal worden beschouwd als de slechterik, en niet zal afraken van zijn ‘koloniale erfzonde’. Daarbij wordt verwezen naar onder meer de excuses die Japan heeft aangeboden voor zijn escapades in Korea (sedert 1910) en de fratsen van Japan in China sedert 1894. Deze Japanse excuses hebben niet geleid tot echte verzoening of vriendschap tussen Japan enerzijds en de twee Korea’s en China anderzijds.

Trauma’s

Benjamin Stora stelt de oprichting voor van een commissie Mémoire et Vérité voor het nemen van ‘des initiatives communes entre la France et l’Algérie sur les questions de mémoire‘. Het minste wat men kan zeggen is dat het laatste woord over deze Algerijnse affaire nog niet is gezegd.

De coronacrisis zal eerder voorbij zijn dan de trauma’s veroorzaakt door het Franse kolonialisme in Algerije, en de pijnlijke onafhankelijkheidsstrijd van het land. Emmanuel Macron wil gebruik maken van de 60-jarige verjaardag van de Algerijnse onafhankelijkheid volgend jaar (2022) om de plooien glad te strijken tussen de twee landen. Slechts weinigen geloven dat dit zal lukken.

Algerijnse Oorlog

Algerije en Frankrijk, de onmogelijke verzoening

Twee gezichten van de Franse linkerzijde