De gemeenteraadsverkiezingen van 24 april 1921 zorgden in Vlaanderen en België voor een politieke aardschok. In Antwerpen sloten socialist Camille Huysmans en katholiek Frans van Cauwelaert een ‘mystiek huwelijk’ dat het Belgische politieke landschap voorgoed veranderde.

Kraaiende rebellen

Huysmans en Van Cauwelaert waren voor de Eerste Wereldoorlog rebelse en flamingante vernieuwers in hun partijen. Het was in de Antwerpse Harmoniezaal dat ze op zondag 18 december 1910 samen met liberaal Louis Franck de handen in elkaar sloegen en het legendarische verbond van de ‘kraaiende hanen’ sloten.

Niet veel later zetten de rebellen het conservatieve etablissement en de regering onder druk door een wetsvoorstel in te dienen voor de vernederlandsing van de universiteit van Gent. Dat was op dat ogenblik hét symbolische strijdpunt van een vermoeide en gefrustreerde culturele Vlaamse beweging. Een katholiek wetsontwerp voor de gelijkheid tussen vrij onderwijs (vooral dus het katholieke) en het staatsonderwijs, dreef de kraaiende hanen echter uit elkaar.

De Eerste Wereldoorlog zou diepe kloven slaan in de Vlaamse Beweging. Een beperkt deel van die beweging zocht de steun van de Duitse bezetter om de vernederlandsing van de Gentse universiteit en culturele autonomie te bereiken. Na de bevrijding werden niet alleen die collaborerende politieke ‘activisten’, maar ook vele andere flaminganten die blijk gegeven hadden van begrip voor de eisen van de politieke activisten hard getroffen door woede en haat. Een opgehitste Franstalige pers die in elke flamingant een sale boche zag, was niet bevorderlijk voor de sereniteit.

Niet alleen studenten van de door de Duitsers Vernederlandste universiteit, zoals Wies Moens, werden gevangen gezet. Anderen, zoals Paul van Ostaijen, vluchtten naar het buitenland. Vele ‘culturele activisten’, zoals de Antwerpse stadsbibliothecaris Emmanuel de Bom en zijn collega’s zoals Marten Rudelsheim of de stadssecretaris Hubert Melis werden door administratieve tuchtcommissies – bemand door eerder conservatieve, francofiele schepenen – op een drafje veroordeeld, ontslagen en van pensioenrechten beroofd.

Antwerpse broeikas

Marten Rudelsheim stierf in de gevangenis door gebrek aan verzorging en in juli 1920 verbood het francofiele, liberale Antwerpse stadsbestuur de 11 juli-viering. Toen een flamingante stoet die dag toch naar het stadhuis van Antwerpen optrok, schoot de politie de student Herman Van den Reeck dood. Bij diens begrafenis stapten Van Cauwelaert en Huysmans samen op naast de kist van Van den Reeck.

Vooral in Antwerpen etterde de wonde van de gebroken dromen van een generatie flaminganten. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Brabander Van Cauwelaert en Limburger Huysmans zich op Antwerpen concentreren als broeikas van hun ‘progressieve’ politieke visie. Huysmans wierf in 1920 voor zijn Antwerpse Volksgazet progressieve flaminganten aan zoals de ‘gedefenestreerde’ Emmanuel de Bom, om zo het liberale stadsbestuur het vuur aan de schenen te leggen en de nieuwe Frontpartij de pas af te snijden.

Antwerpen snakte, na vele decennia liberaal bestuur, blijkbaar naar verandering. Tijdens de verkiezingen van 24 april 1921 verloren de liberalen er meer dan de helft van de verkozenen en zakten tot dertien zetels. De socialisten van Huysmans zetten een stevige score neer, maar de katholieke partij haalde net één zetel meer: vijftien zetels op vijfenveertig. De Frontpartij brak in Vlaanderen niet door, maar haalde in Antwerpen wel drie zetels.

Liberalen losgereden

Van Cauwelaert, noch Huysmans hadden in hun verdeelde partijen geen mandaat om voor een ‘bipartite’ te gaan – met gedoogsteun van de ‘Fronters’. De onderhandelingen werden een wekenlange uitputtingsslag tussen de twee ‘kraaiende hanen’ en de liberale en de eigen conservatieve partijgeledingen. Van Cauwelaert en Huysmans hadden lessen getrokken uit de eerste mislukking van de kraaiende hanen. Ze zouden zich niet meer uit elkaar laten spelen door onderwijsoorlogen tussen het katholieke net en het staatsnet zoals voor de wereldoorlog. Huysmans garandeerde Van Cauwelaert een gelijke financiële behandeling van alle katholieke scholen in Antwerpen, ook de middelbare scholen en… de burgemeesterssjerp.

In juli 1921 konden ze de liberalen er in de onderhandelingen definitief ‘afrijden’ en konden ze hun ‘mystieke huwelijk’ consolideren in een eerste gemeenteraadszitting. Dit veroorzaakte veel hoop en opwinding bij de Vlaamsgezinden. Zo schreef de door het vorige schepencollege ontslagen bibliothecaris ‘Mane’ de Bom de dag nadien al aan zijn vriend Stijn Streuvels: ‘Stijn, Antwerpen is sedert gisteren weer een Vlaamsche stad. Frans v. Cauwelaert wordt burgemeester, Camille Huysmans is schepen van onderwijs. (…) Er werd besloten: kwijtschelding van alle straffen aan bestaand personeel. Dat is nr. 1!’

Schoolgeld in de plaats van schoolgeweld

De liberalen en de Franstalige pers schreeuwden moord en brand. ‘Antwerpen aan de Mof’, zo kopte De Nieuwe Gazet. Het zou nog maanden aanslepen tot de liberale ministers van de Belgische regering de benoeming van Van Cauwelaert uiteindelijk goedkeurden. Maar het mystieke huwelijk bleek lange tijd erg vruchtbaar.

De flamboyante Huysmans, die als kind erg had geleden onder de schoolstrijd van 1879-1882, legde als schepen van onderwijs en cultuur al zijn gewicht in de schaal om het ‘schoolvrede’ te respecteren. Het vrije onderwijs in Antwerpen kreeg het beloofde geld en breidde stevig uit. Ook het staatsnet bouwde nieuwe scholen – waaronder het eerste Belgische atheneum voor meisjes. Daarenboven gebruikte Huysmans het schoolcontract handig om ook meer controle te krijgen op het katholiek onderwijs. In ruil voor de subsidies moest de leerplicht sterker worden gecontroleerd en in Antwerpen werd het verplichte celibaat voor onderwijzeressen in het katholiek onderwijs geschrapt.

Ook de amnestiekwestie voor de na de oorlog ontslagen culturele activisten kwam snel op tafel. Er werden herzieningscommissies opgericht, die vaak tot de conclusies kwamen dat de straffen voor de flaminganten veel te streng waren geweest. Al in de zomer van 1922 keurde de Antwerpse gemeenteraad een besluit goed waarin men onder meer aan de bibliothecaris De Bom en aan de afgezette stadssecretaris Hubert Melis een wachtgeld toekende ter hoogte van drie vierde van hun vroeger salaris. Die beslissing werd meteen aangevallen door de Belgische Regering en leidde tot debatten in het parlement, maar het mystiek huwelijk hield stand.

Belgische onbuigzaamheid

Huysmans en Van Cauwelaert trachtten de Antwerpse dynamiek op Belgisch vlak door te trekken. Dat lukte veel moeilijker. In 1922 deden ze een tweede poging tot vernederlandsing van de universiteit van Gent via een wetsvoorstel van Van Cauwelaert. Ook die poging strandde, tot grote frustratie van de flaminganten.

Toch sloegen Huysmans en Van Cauwelaert erin om hun Antwerps model in 1925 gedeeltelijk over te planten in de Rooms-Rode regering Poullet-Vandervelde, waarin Huysmans minister van Kunsten en Wetenschappen werd. Hij probeerde daar dezelfde lijn van godsvrede en gematigd flamingantisme te volgen door onder meer de taaltoestanden in het Belgisch onderwijs aan te pakken en de vernederlandsing van de universiteit van Gent een stap dichterbij te brengen. Toch botste hij tijdens zijn minsterperiode hard op de Belgische constructies en vooral op de Franstaligen in zijn eigen partij. Het ‘Antwerps model’ bleek niet zo maar compatibel met het Belgische.

Voor een deel van de Vlaamse Beweging ging dit allemaal veel te moeizaam. Ze radicaliseerde in die jaren met bewegingen als Verdinaso en het VNV. De verkiezingsoverwinning van de veroordeelde activist Borms in december 1928 was een nieuwe schok voor het Belgisch etablissement.

In 1933 zag Huysmans de kans schoon om zelf burgemeester van Antwerpen te worden. Het mystieke huwelijk liep schipbreuk. Er volgden tijden van economische en sociale instabiliteit en polarisering. Een decennium lang had de samenwerking tussen de twee grote figuren uit de politieke geschiedenis voor een model van Vlaamse democratische samenwerking en een alternatief voor meer radicale of reactionaire tendensen gezorgd. In de jaren dertig gaven de economische en politieke onzekerheid de populisten zoals Rex, het VNV en de communisten, die Huysmans en Van Cauwelaert als halfslachtige figuren uit de ‘oude orde’ beschouwden, wind in de vleugels.

amnestiebeweging

Hoe flamingante socialisten en katholieken een mystiek huwelijk sloten

Die oorlog is voorbij