De Berlijnse muur (1961-1989) leeft in de herinnering voort als een grote muur die dwars door Berlijn liep en de stad in een westelijk en een oostelijk deel verdeelde. In werkelijkheid was het een muur van 168 km die rond West-Berlijn werd gebouwd zodat dit hermetisch werd afgesloten. Het gedeelte van de muur dat dwars door Berlijn liep bedroeg daarvan ongeveer een kwart.

Maar ook ‘muur‘ geeft geen waarheidsgetrouwe indruk van dit bouwsel: het was een zwaarbewaakte betonnen constructie, soms tot vijf meter hoog, voorzien van prikkeldraad. En met parallel daaraan grachten en andere versperringen, tussenin een open ruimte, dan vaak een tweede muur en ook nog betonblokken om voertuigen tegen te houden. Het geheel op sommige plaatsen wel 100 m breed. Grote wachttorens zorgden ervoor dat niemand buiten schot bleef.

Hoe kwam het tot een muur?

In 1945 verliest Duitsland immense territoria aan Polen en de Sovjet-Unie. De rest wordt in vier bezettingssectoren verdeeld, een Amerikaanse, een Britse, een Franse en een Sovjetzone. Berlijn ligt geografisch helemaal in deze laatste, maar een integratie van de Duitse hoofdstad in de Sovjetzone is onaanvaardbaar voor het Westen. Dus wordt ook Berlijn in vier bezettingszones verdeeld, net zoals Wenen trouwens.

De Sovjets krijgen uiteindelijk bijna de helft van Berlijn in handen, met het enorme voordeel dat hun Berlijnse bezettingszone helemaal aansluit bij hun bezet gebied in het Oosten van Duitsland. Voor de andere geallieerden ligt dat veel moeilijker en bedraagt de afstand tussen hun bezettingszone in Berlijn en die in het overige Duitsland honderden kilometers.

De Russen roven hun zone in de kortste keren leeg, maar dat blijkt lang niet te volstaan voor de heropbouw van de Sovjet-Unie. Op verschillende geallieerde conferenties eist Moskou een deel van de ‘herstelbetalingen’ op die uit het Roergebied (Britse zone) komen. Alleen Frankrijk is daarmee akkoord, de VS en Groot-Brittannië zijn resoluut tegen.

West-Berlijn uithongeren

De Sovjets proberen dan een opslorping van heel Berlijn in ‘hun’ zone te bereiken. Een eerste poging daartoe ondernemen ze in 1948. Op 23 juni 1948, net voor middernacht, schakelen de Sovjets de elektriciteitsvoorziening uit in de Westelijke sectoren. Alle toegangswegen worden afgesloten. Het geïsoleerde West-Berlijn zit opeens zonder voedselbevoorrading voor zijn meer dan twee miljoen inwoners.

Op 26 juni 1948 starten de Amerikanen en de Britten een gigantische luchtbrug. De onafgebroken, dagelijkse aanvoer van tonnen en tonnen levensmiddelen maakt dat West-Berlijn van uithongering gespaard blijft. Frankrijk speelt weer cavalier seul, beperkt zich tot de voedselbevoorrading van de eigen troepen en draagt niet bij tot het in leven houden van de Duitse bevolking.

Op 12 mei 1949, na 322 dagen, maakt de Sovjet-Unie plots een einde aan de blokkade. Het annexeren van West-Berlijn is mislukt.

De Westerse geallieerden trekken er hun lessen uit en stemmen in met de reeds lang voorbereide stichting van de Bondsrepubliek Duitsland.* Die wordt een feit op 23 mei 1949. De Sovjets reageren met de oprichting van de Duitse Democratische Republiek op 7 oktober 1949.

Opstand tegen het DDR-regime

De DDR is een marxistische politiestaat. De Stasi (Staatssicherheit) bewaakt het volk tot in het detail. Elke echte of vermeende oppositie wordt genadeloos vervolgd. De Stasi beschikt in 1988 over 200.000 agenten, wat viermaal meer is dan de Gestapo voor het gehele Duitse Rijk ten tijde van Hitler.

De zware opeisingen waarmee de Sovjet-Unie de DDR belast, remmen de economische ontwikkeling danig af. In 1988 ligt het BNP van de DDR op nog geen 50% van de Bondsrepubliek. Inhaalpogingen van de DDR leggen onmenselijke druk op de werkende bevolking. Die wordt regelrecht uitgebuit. De arbeiders roeren zich, bouwvakkers voorop.

Op 17 juni 1953 verzamelen zich al vroeg in de ochtend tienduizenden betogers in Oost-Berlijn. Andere steden volgen onmiddellijk. Die dag komen minstens een miljoen Oost-Duitsers op straat. Protest tegen de uitbuiting op de werkvloer (de prestatienormen waren net nog maar eens met 10% opgeschroefd) leidt tot politiek verzet en de bevrijding van politieke gevangenen. Sovjettanks en de Vopo (Volkspolizei) slaan de opstand gewelddadig neer. Meer dan vijftig doden, zeven demonstranten die daarna worden terechtgesteld en nog een onbekend aantal ‘in gevangenschap overleden’.

Economische redenen voor de Muur

Het neerslaan van de volksopstand en de daaropvolgende repressie leiden tot een aanzwellende vluchtelingenstroom van de DDR naar de Bondsrepubliek. Alleen al in West-Berlijn telt men in 1953 meer dan 300.000 vluchtelingen. Daaronder vele goed geschoolde arbeidskrachten en studenten, voor de helft beneden de 25 jaar. De DDR-economie verzakt. Voor de periode 1949-1961 schat men het aantal DDR-vluchtelingen op 2,6 miljoen.

Een specifiek Berlijns probleem was dat van de zwarte markt en de smokkel. West-Berlijners konden in Oost-Berlijn ultravoordelig inkopen door hun D-marken ‘zwart’ te wisselen in Oost-Duitse mark. Doorheen de jaren evolueerde de wisselkoers van 5 naar 10 Oost-marken voor één D-mark. Het werd een massaal bedreven volkssport. Een extra dreun voor de DDR-planeconomie.

Nog een Berlijnse complicatie: voor de stichting van de Bondsrepubliek en de DDR in 1949 hadden 120.000 West-Berlijnse pendelaars een baan in Oost-Berlijn. Zo ook de meer dan 75.000 Oost-Berlijners die in West-Berlijn werkten. Die werden in D-marken betaald en konden in het Oosten grote sier maken met hun enorme koopkracht. Hun aantal voor de jaren na 1949 is niet bekend, maar sowieso voortdurend stijgend.

West-Berlijn wordt een gevangenis

De DDR stelt Moskou voor een muur te bouwen rond West-Berlijn, maar krijgt geen goedkeuring. De Oost-Duitse leider Walter Ulbricht kiest voor de vlucht naar voor en verklaart op 15 juni 1961: ‘Het grondgebied van West-Berlijn behoort tot het grondgebied van de DDR‘.

Gevolg: in juli 1961 vluchten 30.000 Oost-Duitsers via Berlijn naar het Westen. Moskou geeft uiteindelijk toestemming om de Muur te bouwen. Op 13 augustus 1961 grendelen 15.000 Oost-Duitse soldaten en politiemannen alle toegangswegen van Oost- naar West-Berlijn af. De dag daarvoor zijn op één dag nog maar eens 3.190 mensen naar West-Berlijn gevlucht.

Officieel geldt 13 augustus 1961 als ‘Dag van de bouw van de Berlijnse Muur’. Maar die dag werd er niets gebouwd, alleen de Sovjet-sectorgrens afgesloten. De volgende dagen komen prikkeldraadomheiningen. In september begint de bouw van de Muur. Daarbij worden ook de vensters van huizen op de grens dichtgemetseld. Oost-Duitsers waren daarlangs met beddenlakens gevlucht, een oude vrouw dook over de grens in het springzeil van de West-Berlijnse brandweer. Men telt 400 vluchtelingen-van-de-laatste-kans. Van de Oost-Duitse militairen die de grens bewaken, deserteren er nog snel 85 naar de overkant.

Antifascistische verdedigingswal

In de DDR juichen de communistische leiders en noemen de Muur de ‘antifascistische verdedigingswal’, tot op de postzegels en in de schoolboeken toe.

In het Westen roept bondskanselier Adenauer de bevolking op tot ‘kalmte en bezonnenheid’. Meer dan 300.000 West-Berlijners houden op 16 augustus een bewogen demonstratie voor hun stadhuis. Een week later komt Adenauer dan toch eens kijken in Berlijn. Naar de Sovjet-commandant in Oost-Berlijn stuurt men… een deurwaarder met een soort eigendomsvoorbehoud.

In 1970 bevestigt de West-Duitse staatssecretaris Egon Bahr dat geen enkele Westers land in Moskou had geprotesteerd tegen de bouw van de Muur.

Huichelende Kennedy

Daarna blijkt ook dat president John Kennedy al begin juni 1961 in Wenen bij Sovjetpremier Chroesjtsjov had ingestemd met maatregelen om de vlucht van Oost-Duitsers naar het Westen te verhinderen. Vrije toegang tot West-Berlijn was wel een voorwaarde. Niet dus.

Kennedy werd in 1963 populair met zijn emotioneel ‘Ik ben een Berlijner!’. Maar zijn reactie in 1961 klonk anders: ‘Een muur is verdomme beter dan een oorlog’. De Britse premier Harold Macmillan was duidelijker: ‘De Oost-Duitsers houden de vluchtelingenstroom tegen en verschansen zich achter een nog dichter IJzeren Gordijn. Op zich is daar niets onwettelijks aan’.

En dus bleef de Berlijnse Muur staan tot in 1989. Bij wanhopige vluchtpogingen kwamen meer dan 200 mensen om. Hun juist aantal is onbekend.

*Saarland wordt pas in 1957 deel van de Bondsrepubliek, dit door de pogingen van Frankrijk om Saarland te annexeren of toch minstens onder Franse invloed te houden.

Antifascistische verdedigingswal

60 jaar geleden werd de Berlijnse muur gebouwd