Trent Schroyer (1936 – 2018) was een Amerikaans geleerde en internationale activist: een zelfverklaard links academicus die over cultuurmarxisme schreef en specifiek die term gebruikte. In 1973 publiceerde hij het boek The Critique of Domination, met als ondertitel: ‘The Origins and Development of Critical Theory’. Dit boek is het zoveelste bewijs dat cultuurmarxisme geen complottheorie is. In 1974 was het zelfs finalist bij de National Book Awards.

Negatieve dialectiek

Het woord ‘Domination’ in de boektitel slaat op het Duitse ‘Herrschaft’. Hiermee karakteriseerden de linkse intellectuelen van de Frankfurter Schule de Europese rationeel-wetenschappelijke logica als beheersingsdrang. De ijver om de geheimen van de natuur te doorgronden zou onvermijdelijk leiden tot de industriële natuurvernietiging, de Holocaust en de atoombom. Het huidige klimaatdiscours toont de invloed van dit dystopische denken.

Veel van de huidige westerse zelfhaat wortelt in het cultuurmarxistische begrip ‘Herrschaft’. Hiermee introduceerde de Frankfurter Schule namelijk een fatalistische visie op de westerse geschiedenis. Hierin zijn onder meer de wiskunde en de verhalen van Homerus hetzelfde als het uitsluiten en vernietigen van minderheden. Deze interpretatie van de westerse historie heet in cultuurmarxistisch jargon de ‘negatieve dialectiek’.

Technische experts

Het is een duidelijk anti-liberaal, anti-rationalistisch en anti-kapitalistisch vertoog. De negatieve dialectiek is de splijtzwam tussen klassiek economisch marxisme en het cultuurmarxisme. Schroyer schrijft hierover:

‘Marx beschouwde het kapitaal als een kritiek op de politieke economie en de kapitalistische economie als geheel. In de twintigste eeuw hebben de culturele marxisten een crisistheorie ontwikkeld die het maatschappelijke proces van ‘rationalisatie’ reconstrueert.’

‘(…) Marx toonde aan dat de ontwikkeling van de productiekrachten in toenemende mate wordt beperkt door kapitalistische sociale relaties; de culturele marxisten beweren dat de samenleving die rationaliseert voor een uitbreiding van economische groei, wat sociaal-culturele processen dwingt zich te voegen naar deze dynamiek.’

In simpel Nederlands: Marx meende dat het kapitalisme zichzelf door innerlijke tegenstrijdigheden zou opheffen. Dat is niet gebeurd — er ontstond een systeem van technische experts die op een wetenschappelijke wijze naar economische groei streven. Het kapitalisme houdt ons gevangen en we zijn nog steeds onvrij. Hierom ontstond het cultuurmarxisme als een school die studie verricht naar de culturele gevolgen van dit technisch-wetenschappelijke denken (oftewel beheersingsdenken).

Machtsstructuren

Het cultuurmarxisme wil via de culturele weg (counter culture) het technische rationalisme doorbreken zodat we alsnog vrij kunnen zijn. Vandaar dat deze stroming zo vijandig kijkt naar waarden als objectiviteit, rationaliteit en technisch vernuft.

Schroyer voegt hieraan toe dat links de technologisch-wetenschappelijke machtsstructuren niet kan blijven afwijzen. Immers die machtsstructuren bepalen ons leven en vormen onze cultuur. Daarom ‘zal de Kritische Theorie zich moeten uitstrekken tot die klasse, die de levende belichaming vormt van de technologisch-wetenschappelijke machtsstructuur’. Oftewel: de hippie-marxist moet niet blijven liggen in het parkje om daar te vrijen en te blowen, lang leve het vrije libido, neen! Hij zal actief moeten worden om die technologische machtsstructuren te beïnvloeden. Lees: Lange Mars door de Instituties.

Libido

De Verlichting stelt dat de mens via de rede tot bevrijding komt — volgens de Frankfurter Schule voert dit uitgangspunt juist tot uitsluiting en tirannie. De cultuurmarxisten vonden het klassieke, economische marxisme daarom te ‘logocentrisch’. Dat wil zeggen: te gericht op verheffing van arbeiders via industrie en technologie. Men zocht de bevrijding nu juist in het libido — denk aan de slogan ‘make love not war’ en aan het boek Eros and Civilization (1955) van Marcuse.

Cultuurmarxisten zochten naar een fusie tussen Marx en Freud. Daarbij werden zelfs de pedofielen door links een tijdlang verwelkomd als verzetskrachten tegen de burgerlijk-patriarchale hegemonie — denk maar aan de Nederlandse PvdA-senator Edward Brongersma, een bekend voorvechter voor pedorechten.

Lees verder onder de video

In de jaren zestig werden er alternatieven nagespeurd in andere culturen, die meer ‘authentiek’ zouden zijn en dichterbij de natuur zouden staan. Gedreven door de cultuurmarxistische angst voor ‘Herrschaft’ zocht men een antwoord op de verstedelijking en de impact van de technologie bij meer primitieve culturen. Dit verklaart de hippie-fascinatie met onder meer India, boeddhabeelden, Afrikaanse houtsnijwerken en alternatieve geneeswijzen.

Oude stempel

Marxisten van de oude stempel wilden echter bij de arbeidersrevolutie blijven — zij zagen de negatieve dialectiek als iets van de bovenbouw: van studenten en intellectuelen die toch niet op de werkvloer zouden belanden waar de revolutie moest worden gemaakt. De gemiddelde arbeider moest om vijf uur ’s ochtends opstaan en herkende zich bepaald niet in langharig werkschuw tuig. Dit schisma verklaart bijvoorbeeld waarom de communistische krant De Waarheid kritisch publiceerde over de anti-Zwarte Piet beweging.

Kloof overbruggen

The Critique of Domination is een wijdlopig boek dat leest alsof iemand zijn hele filosofiestudie wil opsommen met een marxistisch sausje erover. Het behandelt typische bovenbouwfenomenen zoals de renaissance-interpretaties van het neoplatonisme. Terwijl Marx toch écht vond dat de revolutie van de arbeiders moest komen — de onderbouw dus — vanuit fabriekshallen.

Het belangrijkste om hieruit mee te nemen is dat dit een links boek is, geschreven door iemand met een linkse academische bevlogenheid, die zich ten doel stelde om het cultuurmarxisme met het klassieke economische marxisme te verenigen. Om zo de kloof tussen de linkse arbeiders en linkse academici te overbruggen met een meer coherente ideologie. Hiermee belandt de fabel ‘rechtse complottheorie’ nogmaals op de mesthoop van de geschiedenis. Nu volgen enkele bespiegelingen om te verduidelijken hoe en waarom de auteur een fusie nastreeft van klassiek economisch marxisme en cultuurmarxisme.

Het culturele binnen de theorie

Schroyer belicht dit in de inleiding: ‘De kritische theorie zoals Marx die opstelde heeft het sociaal-culturele onderbelicht en de impact van het economisch-politieke juist overdreven’. Hier probeert hij Marx te positioneren in de lijn van de Frankfurter Schule — want ook Marx zou aan kritische theorie doen —, maar tegelijk schept Schroyer ruimte om het culturele binnen die theorie een grotere rol te laten spelen. Zie dit artikel over Cornel West, die probeert om de marxistische leer van klassenstrijd om te duiden tot een verhaal over het racisme van de dominante (blanke) klasse.

Schroyer stelt dat men aanneemt dat kritiek op de Herrschaft een politiek actieprogramma zal opleveren dat leidt tot een arbeidersparadijs. Maar het orthodoxe marxisme kan — omdat het zo dicht bij de economie blijft — volgens hem niet verklaren hoe mensen de Herrschaft überhaupt herkennen. ‘Latere marxisten stuiten daarom altijd op de onbeantwoordbare vraag: Hoe worden mensen zich bewust van de Herrschaft? Op grond van dit gebrek is Marx niet in staat om zijn doorwrochte kritiek op het kapitalisme te verbinden met zijn theorie van de revolutie.’

Een belangrijk en relevant boek

Hier staat met zoveel woorden dat het orthodoxe marxisme een economische analyse opleverde die een uitgangspunt biedt om een revolutie op touw te zetten tegen het kapitalisme en tegen de dominante klasse (tegen de Europese burgerij). Deze is echter onvoldoende uitgewerkt om ook het culturele bewustzijn klaar te maken voor zo’n revolutie.

Dit maakt The Critique of Domination een belangrijk en relevant boek voor de huidige tijd. Het kernpunt van het cultuurmarxisme-debat is dat links is blijven hangen in het culturele deel van het marxisme — de kritiek op de burgerij, op het kapitalisme en in het speuren naar ‘racistische’, ‘xenofobe’ en ‘koloniale’ invloeden. Terwijl de economische agenda hierachter — het hervormen van het kapitalisme en de emancipatie van arbeiders — totaal uit beeld verdween.

Uit het karkas van de PvdA

Dit laatste punt staat ook bekend als de dood van de sociaaldemocratie: uit het karkas van de PvdA zijn de Sylvana Simonsen voortgekropen. Wat heeft het nog voor zin om de arbeidersklasse te verheffen, als er steeds een nieuwe onderklasse wordt geïmporteerd? Daarom zijn er nu types als Rob Jetten (D66) en Justin Trudeau, die een keihard globaal kapitalisme verbinden met een extreemlinks activisme dat op randgroepen is afgestemd. Precies zo kwam er enige jaren terug een Apple-CEO in het nieuws met deugpronk-statements over homorechten. Zo leidde hij de aandacht af van zijn Chinese arbeiders die zelfmoord pleegden wegens extreme werkstress.

Het cultureel marxisme was oorspronkelijk bedoeld als aanvulling op het klassieke marxisme. Maar het is een eigen leven gaan leiden, als een serie denkbeelden over underdogs en een politieke lobby rond ‘kwetsbare groepen’. Zoals gemarginaliseerde LGBT-activisten en ontwortelde immigranten. Het einde van de Koude Oorlog heeft het klassieke marxisme weerlegd; het cultuurmarxisme bleef echter voortbestaan, gevoed door subsidies aan door-links-ingenomen instituties.

Geen ‘rechts verzinsel’

Schroyer bereikt een conclusie die in het boek Cultuurmarxisme (redactie prof. Cliteur), ook mijn bevinding was. Het cultuurmarxisme grijpt meer terug op Hegel dan op Marx. Dit is omdat het bewustzijn — het rekenschap geven van cultuur — een meer centrale rol krijgt dan economische hervormingen. ‘Toen hij Hegels filosofie van absolute kennis bekritiseerde, is Marx doorgeschoten door Hegels totale filosofie af te doen als “idealistisch”.’

Schroyer ziet de Kritische Theorie als dé sleutel om de gewenste fusie te doen slagen. ‘Kritische Theorie laat de wereld haar worstelingen zien en toont ook waarom de wereld met zichzelf worstelt. Dit lukt alleen door het valse bewustzijn [de cultuur van de burgerij — vandaag: ‘te veel blanke mannen in talkshows’ (pdf), nvda] te doorbreken. De Kritische Theorie brengt noden aan het licht die niet worden aangestipt in de publieke cultuur. Kritiek wordt een tastbare kracht door de massa voor zich te winnen.’

‘Fascisme’

Door Schroyers boek af te zetten tegen de huidige tijd, leren wij nog iets veel waardevollers. De marxistische kritiek op de vervreemding en de macht (kritiek op koning, kerk, kapitaal en het rechtssysteem), was en is niet overal onterecht, maar is — door zich tot Kritische Theorie te transformeren — totaal doorgeslagen.

In haar culturele vorm ontwaart het marxisme overal fascisme, racisme, micro-agressies en xenofobie. En waar mensen dit niet herkennen, zeggen de cultuurmarxisten hen dat dit komt omdat ze fascisme reeds hebben verinnerlijkt. Dit verklaart hoe het kan dat Sylvana Simons zelfs Femke Halsema van GroenLinks beschuldigde van ‘extreemrechtse sympathieën’.

Bewijzen blijven zich opstapelen dat cultuurmarxisme géén hoax is. Als de ‘kwaliteitsmedia’ — of welke media dan ook — de waarheid die het cultuurmarxisme is, blijven ontkennen, dan zijn zij te kwader trouw en niet integer. Zolang het deugdrammen doorgaat, zal het cultuurmarxisme niet uit beeld verdwijnen.

arbeidersrevolutie

Cultuurmarxisme een complottheorie?