Naar aanleiding van het klimaatarrest van 30 november 2023 van het Brussels Hof van Beroep is opnieuw kritiek geleverd op activistische rechters. Sommigen zijn hoogst verontwaardigd als deze term wordt gebruikt. De rechtsstaat zou erdoor in gevaar worden gebracht.

Het is juist dat de politiek zich moet onthouden van kritiek op rechterlijke uitspraken in individuele strafrechtelijke of burgerrechtelijke zaken. Maar dat ligt anders als rechters zich op het terrein begeven van de wetgevende macht. Het klimaatarrest is daar een eminent voorbeeld van.

Niet denigrerend

De term activistische rechter is trouwens helemaal niet denigrerend. De betrokken rechters zijn vaak trots als dusdanig te worden bestempeld.

Die term zelf vindt zijn oorsprong in de Verenigde Staten. Talrijk zijn de wetenschappelijke publicaties waarin wordt onderzocht in welke mate, in het bijzonder, rechters van het US Supreme Court zich activistisch gedragen. Enkele decennia terug werd daar in groeiende mate kritiek op geleverd. Maar door een aantal rechterlijke benoemingen door president Trump is de trend omgekeerd. Nu is de kritiek dat rechters te terughoudend zijn. Een markant voorbeeld daarvan is het arrest van 24 juni 2022 van het Supreme Court over abortus. Niemand beweert dat die kritiek de Rechtsstaat aantast.

Activisme versus terughoudendheid

Vooral in de hoogste rechtscolleges, en dat niet alleen in de Verenigde Staten, onderscheiden rechters zich vooral van elkaar naargelang zij zich activistisch dan wel terughoudend opstellen. Activistische rechters zijn ertoe geneigd een ruime interpretatie aan te nemen van de rechtsmacht van hun rechtscollege en van de materiële bepalingen die zij moeten toepassen. Zij geloven dat zij meer geschikt zijn om de regels uit te leggen dan de opstellers van die regels. Niet zelden geven zij blijk van wantrouwen tegenover de politieke organen, zoals de regeringen en de parlementen, die deze teksten hebben aangenomen.

Terughoudende rechters daarentegen geven blijk van meer respect voor de bedoelingen van de auteurs van verdragen, grondwet en wetten die zij moeten toepassen. Zij waken erover de grenzen van hun rechtsmacht niet te overschrijden. Zij menen dat politieke opties moeten worden gemaakt door de politiek verantwoordelijke organen. En alleen als die organen regelgeving hebben gemaakt die hogere rechtsbeginselen miskent, voelen zij zich ertoe gemachtigd die regelgeving te sanctioneren.

Vooral in de hoogste rechtscolleges zijn beide types rechters aanwezig. Wat varieert is de mate waarin de ene of de andere categorie een rechtscollege domineert. Het Internationaal Gerechtshof wordt doorgaans gedomineerd door rechters die – in overeenstemming met de traditie van het internationaal recht – de rechtsmacht van hun Hof uitoefenen met terughoudendheid. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg daarentegen, grotendeels samengesteld uit rechters die niet zijn gevormd in het internationaal recht, staat bekend om zijn activistische rechtspraak. Dit is zeker het geval als de verzoekers asielzoekers zijn.

Hoe reageren?

Vraag is wat een gepaste reactie is op activistische rechtspraak. Het is makkelijker te zeggen wat geen geschikte reactie is. De suggestie om zich dan maar terug te trekken uit de Raad van Europa of om het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) op te zeggen is geen goed idee.

Zo zou het zeer te betreuren zijn als de Brits-Rwandese asielovereenkomst daartoe zou leiden. Voorstellen om arresten van het Hof niet langer uit te voeren, zijn al evenmin goed geïnspireerd. Het in stand houden van de Rechtsstaat en van de eerbied voor mensenrechten behoort tot de meest gekoesterde gemeenschappelijke waarden. Het EVRM en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zijn daar de uitdrukking van.

Maar dat mag ons niet beletten om arresten te bekritiseren als daar redenen toe zijn. Activistische arresten geven immers aanleiding tot rechtmatige bezorgdheid. Kritiek daarop is des te meer noodzakelijk omdat sommige nationale rechters hierin een aanmoediging zien om zelf ook de grenzen van hun bevoegdheid te buiten te gaan.

Langdurige reserve om Straatburgse arresten te bekritiseren is een van de voornaamste redenen waarom dit Hof zich almaar meer op een ‘hellend vlak’ heeft begeven. Alleen gefundeerde kritiek zal deze ongelukkige ontwikkeling tegenhouden. Dit kan de rechters van het Hof helpen om zich ervan bewust te worden dat meer terughoudendheid noodzakelijk is om de geloofwaardigheid van het Hof te behouden.

Kritiek op arresten van het Hof van Straatsburg mag dus zeker geen taboe zijn. Het is geen godslastering en geen heiligschennis. Het moet kunnen zonder als ‘populist’ te worden bestempeld. In onze ‘open Europese maatschappij’ moet vrije en oprechte dialoog kunnen.

asielovereenkomst

Rechterlijke uitspraken ‘activistisch’ noemen? Niks mis mee