De Russen hebben de afgelopen week een enorme hoop schroot veroverd, in het zuiden van Oekraïne: dat wat ooit de Azov-staalfabriek was. Een reusachtig labyrint van tunnels, onderaardse gangen, kelders, over een oppervlakte van 11 vierkante kilometer, het perfecte decor voor een dystopische SF-film.

Inter-Slavisch conflict

Een overwinning zonder strategische betekenis, want er kan in die puinhoop geen gram staal meer geproduceerd worden, en heel het omringende stedelijke gebied van Marioepol was al onder Russische controle. Maar het geharde Azovbataljon bleef weerstand bieden in wat op een middeleeuwse belegering leek, zonder dat duidelijk was wat ze nog te verdedigen hadden, behalve hun eigen vege lijf. De Russen anderzijds moesten en zouden deze trofee hebben, helaas een paar dagen na de 9 mei-parade.

De heroïek rond die maandenlange belegering én het Russische triomfalisme na de ‘grote zege’ onthult een facet van deze oorlog waar we niet mogen aan voorbij gaan: dit is niet zomaar een verzetsstrijd tegen een invasiemacht. Het gaat vooral om emoties, idée-fixes en quasi-religieuze aanspraken. Rusland en Oekraïne vechten niet alleen op de grond en in de lucht, maar ook ergens in een metafysisch vacuüm dat wij, westerlingen, niet kunnen bevatten. Een strijd om symbolen, om historische authenticiteit, om waarheid.

Het is met name een inter-Slavisch conflict waarvan Kiev, de absolute bakermat van Rusland, de eigenlijke inzet is. Dat kwam hier al aan bod in een eerdere bijdrage: zoals Jeruzalem een eindeloze conflicthaard is omwille van de heilige-oerstadcomplexen van twee religiën, is Kiev het voorwerp van een gelijkaardige symbolenstrijd tussen het oude Land van Roes en een opstandige provincie (zoals het in Moskou gezien wordt).

Diep dreunende mannenkoren

Vergeet de Donbas. De bakermat van het oude Rusland is de echte inzet, net daarom was een bombardement op Kiev geen optie. Het metafysisch kader van deze oorlog wordt gevoed door een haast paranoïde hang naar zuiverheid, een strijd tegen het kwaad die in de retoriek van Poetin als een strijd tegen de nazi’s wordt verwoord.

Daarom moet Oekraïne gedenazificeerd worden. Het land hoort bij Rusland, maar is -altijd in het discours van Poetin- verloren gelopen, ontaard, van het rechte pad afgeweken. De Maidan-revolte en het verschijnen van springerige snoeshanen zoals Guy Verhofstadt: men moet dat spektakel eens proberen door Russische ogen te bekijken. Dat heel het gemilitariseerde Westen het behekste kind nu te hulp snelt, vergroot natuurlijk nog de urgentie.

Dit gevoel voor drama wordt gevoed door iets wat cultuurfilosofen nogal mistig als de Slavische ziel omschrijven. Een mix van fatalisme, irrationalisme, cultus van het lijden, melancholie, én absolutisme. Het cynisme van de potentaat Poetin switcht daardoor moeiteloos met quasi-religieus sentiment en een pathetische vorm van zelfmedelijden. De weinig florissante jeugd van de huidige Russische president kan wat dat betreft veel inzicht bieden in wat zich vandaag afspeelt.

Dezelfde militante mystiek maakt dat de Orthodoxe Kerk, door de Sovjets oogluikend getolereerd, na de val van de Sovjetunie weer glorieus is opgestaan. Het is een volstrekt obsolete, middeleeuwse versie van het christendom, vol ritualiteit, traditie, priesters met lange baarden, diep dreunende mannenkoren, niet-bediscussieerbare dogma’s en, jawel, een onvoorwaardelijke trouw aan de wereldlijke overheid. De scheiding tussen kerk en staat is in dat universum een lachwekkende uiting van decadentie.

Voor Zelenski is dit conflict, vanuit hetzelfde mystiek militantisme, een strijd tegen de duivel zelf. Het Azovbataljon heeft of had daarin bijna een kruisvaarderstatuut. Vergis u niet in de gewezen tv-komiek, niet toevallig van Joodse komaf: zijn retoriek is deze van een profeet. De actuele spanningen tussen de Russisch-orthodoxe kerk van Moskou en de Oekraïens-Orthodoxe Kerk van Kiev tonen een glimp van het theologisch dispuut. Boven alle militaire strategie en propagandatechnieken hangt de hamvraag in deze ‘broederstrijd’: aan wiens kant staat God nu eigenlijk? Het antwoord daarop kan niet halfslachtig zijn, geen vrucht van een diplomatieke conferentie.

Armaggedon

Marioepol, mei 2022

De fameuze Slavische ziel dus, het tragische levensgevoel met een minachting voor futiele zakdoekproblemen, een diep respect voor het onvatbare en een hang naar het absolute, waar paradoxaal genoeg toch weer een waas van sentiment rond hangt. De religiositeit is de motor, het nationalisme de uitlaatklep. De melancholie is nooit ver weg, ze vormt een fatale cocktail met de alles-of-niets-logica.

Poetin maakt zich op voor de totale oorlog, maar ook voor Zelenski is het nooit genoeg. Al vanaf dag één wou hij liefst direct een derde wereldoorlog beginnen, en elke dag doet hij een beroep op ons geweten om méér wapens geleverd te krijgen. In dit armageddon, waar het goede en het kwaad de eindstrijd aangaan, is een nucleaire climax wel degelijk een optie.

Aan beide kanten van deze Slavische tragedie vormen de woorden, het discours, de emanatie van de Heilige Geest zelve. De viriele retoriek is krachtig én onderkoeld, zakelijk én mystiek (ter afwisseling van de orthodoxe gezangen neemt de Russische president graag een bad in hertenbloed). De houding die beide protagonisten voor het tv-scherm aannemen, statisch en de blik in de ogen van de schouwer -of is het op oneindig?-, lijkt als het ware op deze van de religieuze iconen. Het propagandistisch gebluf van Zelenski en het getoeter van de Russische staatstelevisie zijn elk op hun manier totalitair, als waren het orakels. Helaas kan er maar eentje de echte waarheid vertolken, die nooit in het midden zal liggen. Overgeven of onderhandelen is dus geen optie.

Voor Europa is dit een onbegrijpelijk fenomeen. De islam konden we als achterlijk rangschikken, maar dit is toch nog wat anders, het voelt als nabij én onbegrijpelijk aan. Wij hebben via beeldenstormers als Nietzsche al lang afgerekend met de metafysica en de waarheid, we hebben het modernisme omarmd, inclusief alle excessen van het consumentisme, de vervlakking, de pop- en massacultuur, de praatbarakken en heel de LGTIQ-reutemeteut.

Aan de Russen is die spoeling voorbij gegaan, het interesseert hen gewoon niet. Sint-Petersburg was dan wel het venster op het Westen, maar zo’n venster kan je makkelijk dicht doen en dan blijkt dat de Russische treinsporen toch anders zijn afgesteld (1520 mm).

De jacht op WC-papier

Komt het gros van onze bierflesjes toch wel uit Rusland zeker…

Binnen de bodemloosheid van de Slavische ziel is uiteraard geen plaats voor zoiets kneuterigs als democratie en mensenrechten, allemaal uitingen van het kleinburgerlijk materialisme én de bijbehorende angstcomplexen waarin het westen zich wentelt. Bij ons zal elke dode er een te veel zijn en een parlementair debat opleveren, de Russen kunnen rustig met een miljoen creperen, als het maar voor God en Vaderland is. Idem dito voor Oekraïne: het is sterven tot de laatste man.

Economische oorlog? Sancties? Laat ons lachen. Nu de gaskraan is dichtgedraaid en -minstens even erg- de aanvoer van bierflesjes stilvalt, beseffen we dat deze oorlog ons pijn zal doen, onze welvaart zal doen krimpen, de winters koud zal maken. Maar dat zijn de Russen gewoon, de boycot is niet symmetrisch. De sluiting van de McDonalds in Moskou en andere metropolen zien wij als sancties, terwijl het de Russen net moreel sterker maakt, spiritueel voedsel geeft tegen de westerse decadentie. De lege winkelrekken zullen bij ons snel tot oorlogsmoeheid en vervolgens tot een opstand leiden, maar in het land van Poetin versterken ze net de band met de macht, de president én de patriarch van Moskou die niemand minder dan God vertegenwoordigt.

De Slavische ziel wil lijden, glimlachen, het lot omarmen, ondergaan, wenen, sterven. De confrontatie die zich vandaag voor onze ogen ontrolt is vooral voor Europa gevaarlijk, omdat wij niet kunnen lijden, niet van plan zijn om te sterven, zelfs ons gat niet willen afvegen met krantenpapier. Het Westen kan wel duizend tanks leveren, maar de echte munitie zit in het hoofd. Poetin en Zelenski vechten een heilige oorlog uit die compleet ons petje te boven gaat. De ongemakkelijke vraag stelt zich dus of het onze oorlog wel is.

Luistertip: Catacombae, uit de ‘Schilderijententoonstelling’ van Modest Moessorgski

Azovbataljon

Poetin en Zelenski: de Slavische ziel, in oorlog met zichzelf?