De wet overtreden mag niet. Weinig beginselen van de ‘democratische rechtstaat’ zijn fundamenteler dan dit eenvoudige verbod. De bevolking kiest vrij haar eigen regelgevers, in ruil eerbiedigt ze de regels afgekondigd door deze gekozenen. Mooi, maar geen film werd ooit gemaakt over helden die de wet respecteren. En dat is niet toevallig.

Ongehoorzaamheid — burgerlijk of niet — is het favoriete onderwerp van auteurs en scenaristen. In The Patriot daagt Mel Gibson als kolonel van het Continentale Leger het legitieme gezag van het Britse moederland uit. In Bad Boys breken agenten Will Smith en Martin O ’Lawrence de wet om de échte boeven achter de tralies te zetten. Harry Potter, de leerling-tovenaar uit de gelijknamige films, breekt de regels van zijn school en het ministerie van Toverkunst voor een ‘hoger doel’ — en wordt er rijkelijk voor beloond.

Westerlingen houden van wetsovertreders, zolang die overtreders dat maar doen om de ‘juiste’ redenen. Een eenvoudige vraag met een bijzonder moeilijk antwoord dringt zich dan op: ‘Wat zijn nu net de ‘juiste’ redenen?’. In The Patriot weet Gibson de Britse strijdkrachten van het Amerikaanse vasteland te verdrijven, maar die strijd werd lang niet door alle kolonialen onderschreven. De opoffering van tienduizenden mensenlevens over invoerheffingen, lijkt vandaag zelfs ronduit onverantwoord, en dus ‘verkeerd’.

Grondwet-fetisjisme

Toen Vooruit-voorzitter Conner Rousseau tijdens de coronapandemie het ‘grondwet-fetisjisme’ van lockdownsceptici, anti-vaxers en versoepelbrigadiers hekelde, had hij ongelijk, maar niet om de reden die sommige ‘fetisjisten’ aanhaalden. Zijn impliciet pleidooi voor een de-absolutering van de Belgische grondwet was an sich immers niet verkeerd. Iedereen begrijpt dat een moeilijk te amenderen document uit 1831 niet gemaakt is voor iedere crisis in de 21ste eeuw. Dat is vloeken in de rechtstatelijke kerk, maar de romantische voorliefde voor wetsovertreders doet vermoeden dat maar weinig Belgen dit écht betwisten.

Recht en samenleving uitsluitend uitleggen als een systeem van algemene principes, gaat voorbij aan de complexiteit en temporaliteit van beide. Een rechtstaat draagt maar zelden de mechanismen in zich die nodig zijn voor een fundamentele ommezwaai wanneer deze ommezwaai nodig is om de rechtstaat zelf te vrijwaren.

Bijzonderheden

Het pleidooi van Conner Rousseau voor ongrondwettige vaccinatiediscriminatie was een disproportioneel antwoord op een crisis (ja) die op geen enkel moment de vrijheid of veiligheid van de natie in gevaar bracht (ook ja). Zijn vergissing betrof de bijzonderheden, niet het principe. Het is immers niet ondenkbaar dat in de toekomst een virus circuleert dat het vastbinden en vaccineren van ‘vrije’ burgers vereist.

In 1810 schreef Thomas Jefferson, vader van de republiek, het volgende (vrij vertaald, eigen cursivering):

‘Een strikte naleving van de geschreven wet is ongetwijfeld één van de belangrijkste plichten van een goede burger, maar niet de hoogste. Noodzaak, zelfbehoud, en de redding van ons land wanneer het in gevaar is, zijn een hogere plicht. Ons land verliezen door ons nauwgezet aan de geschreven wetten te houden, zou betekenen dat we de wet (het recht red.) zelf verliezen. We verliezen ons leven, onze vrijheid, onze eigendom en al diegenen die daar samen met ons van genieten door op absurde wijze het doel op te offeren aan de middelen.’

Een grondwet is belangrijk tot ze dat niet is. Het terzijde schuiven van de bestaande constitutionele orde vereist een bijzonder, overheersend motief, maar mag niet bij voorbaat uitgesloten worden. Of met de woorden van opperrechters Jackson (1949) en Goldberg (1963): ‘De grondwet is geen zelfmoordpact’.

Massamigratie

De ‘grondwet’ van een doorsnee Europees land bestaat vandaag uit drie documenten: (1) de eigenlijke, nationale grondwet, (2) de verdragen van de Europese Unie en (3) het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Deze teksten stipuleren, in een notendop, wie waar hoe en voor hoelang mag wonen, werken en leven.

De vraag of dit constitutionele kader nog geschikt is voor een continent dat moet afrekenen met multiculturele massamigratie, is niet nieuw. Dient Europa, een welvarend maar dichtbevolkt lapje grond, asielaanvragen uit de hele wereld behandelen? Moeten ‘nieuwe Belgen’ die zware misdrijven plegen alsnog gedeporteerd worden? Kan de rechtspraak van het Europees Hof van de Rechten van de Mens (EHRM) in deze genegeerd worden? En bovenal, zijn al deze ingrepen wenselijk zonder een formele wijziging van de constitutionele documentatie van het Avondland?

Vertrouwen

De de-absolutering van de grondwet is een kwestie die ook Noord-Amerika bezighoudt, zij het op een andere manier. Volgens een peiling van 2023 denkt zeventig procent van de Republikeinse partijleden dat verkiezingen in de Verenigde Staten niet op een correcte manier verlopen. Dat komt neer op net geen veertig procent van de hele bevolking. Zesentwintig procent vertrouwt het Witte Huis, voor het Congres is dat amper acht procent.

Dat zijn percentages die, als ze standhouden, de vraag doen rijzen waarom die tientallen, zelfs honderden miljoenen Amerikanen zich niet tegen hun constitutionele orde keren? De Founding Fathers deden het zo’n tweehonderdvijftig jaar eerder voor veel minder. En de wapens, die hebben ze.

Denk even mee

De relschoppers die op 6 januari 2021 het Capitool bestormden — en, in sommige gevallen, gewoon binnenwandelden — kregen het label ‘crimineel’ en werden opgesloten in een federale gevangenis. De Britse monarch had in de 18de eeuw zonder twijfel gelijkaardige plannen met de bestormers van Boston en Yorktown. Dat de Januaricriminelen niét en de Founding Fathers wél gevierd worden, heeft veel, zo niet alles te maken met hun verschillend succes.

Want laten we even een gewaagde denkoefening maken en een paar verregaande vragen stellen. Waren de rellen van 2021 inderdaad uitgedraaid op een revolutionaire staatsgreep, zou het dan niet mogelijk geweest zijn dat daardoor een aantal zaken aan het licht kwamen die het gevallen regime liever verborgen had gehouden? Had er geen informatie kunnen boven komen over de rol van het militair-industrieel complex bij buitenlandse conflicten? Of over de exacte draagwijdte van de surveillance door de nationale veiligheidsdiensten of de financiering van Chinese laboratoria?

Uiteraard is dat helemaal niet zeker. Dat de betogers en vandalen de constitutionele orde even — heel even — deden daveren, betekent absoluut niet dat zij een beter alternatief op poten hadden kunnen zetten. Maar is het toch niet zo dat vrije burgers van vrije landen er goed aan doen hun vrijheid niet te innig te verbinden met de ene of de andere grondwet of internationale afspraak? Een grondwet is geen zelfmoordpact, een overheid geen zelfmoordpiloot.

bad boys

Vaak begint een heldendaad als een misdrijf

Welke single wil weg uit de wachtkamer?