De eerste roman van Louis-Ferdinand Céline, Voyage au bout de la nuit, mag dan in 1932 verschenen zijn, straks een eeuw geleden, hij is nog altijd actueel. Omdat hij over de oorlog gaat. Niet enkel over de oorlog zoals we die kennen als een strijd op een slagveld, om een politieke ideologie en strategie. Het is de oorlog van de volwassen mens. De strijd om te overleven, iets te bereiken in zijn bestaan. Céline heeft dat opgedeeld in vier blokken die elk een facet van het menselijk bestaan uitmaken. Samen vormen de vier blokken bovendien een reis door de westerse cultuur.

1 – Het politieke [Europa];
2 – Het financiële [Afrika];
3 – Het economische [Amerika];
4 – Het maatschappelijke [Europa];

Gaat het eerste blok specifiek over de Eerste Wereldoorlog, zijn alle oorlogen echter niet gelijk, zelfs al verschilt de ene van de andere door de vorm? Céline heeft dat vlijmscherp geportretteerd. Hij heeft het uiteraard over de techniek en de mechaniek van de oorlog, maar van daar uit vooral over de menselijke driften en de ellende die ze voortbrengen. Vergeten we de ideologie van de Tweede Wereldoorlog, vertrekkend vanuit het nazisme en het communisme, dan zien we met het Oostfront een nieuwe Voyage au bout de la nuit. Wie er levend uit ontsnapte zat gevangen in een morele crisis.

Apocalyps Now

Hetzelfde geldt voor de Vietnamoorlog. De hogere officieren hadden er nauwelijks tot geen last van. Ze zaten in de bars en de oorlog was voor hen een spel. De lagere, de onderofficieren en soldaten waren de echte slachtoffers. Ze wisten ‘s morgens niet of ze de avond zouden halen, laat staan de middag.
Het is niet toevallig dat Francis Ford Coppola Apocalyps Now gemaakt heeft. ‘Het is een hallucinerende reis die de mens confronteert met de waanzin van de oorlog,’ zoals in de promotekst van de producent staat.

By the way, de film is losjes gebaseerd op het boek Heart of Darkness van de Pools-Britse schrijver Joseph Conrad, verschenen in 1902. Van de opnames van Apocalyps Now is een documentaire gemaakt door Coppola’s vrouw Eleanor Coppola, onder de titel Hearts of Darkness (1991). Goed om te weten is, en dan zitten we in het tweede blok, dat de roman van Conrad zich afspeelt in het hart van Afrika, in Congo, exact hetzelfde gebied van het tweede deel uit Céline’s Voyage au bout de la nuit. Beide romans zijn letterlijk en figuurlijk een Voyage.

Bardamu

Gaan het politieke en het financiële blok over oorlog en plundering, in het derde blok van Reis naar het einde van de nacht zoals de Nederlandse titel van de roman luidt, zoekt de teleurgestelde mens, samengeperst in de figuur Bardamu [= Céline], naar een nieuw leven dat hij meent te vinden in de Nieuwe Wereld. Daar moet het Paradijs zijn. Algauw blijkt Amerika helaas geen Paradijs te zijn maar de Hel, waarin een andere oorlog woedt: het gevecht om als individu te overleven. De Nieuwe Wereld is de Derde Wereldoorlog waarin de brave, simpele mens terechtkomt. Hij beseft vrij snel dat een bijzonder kleine, nauwelijks met het blote oog te traceren fractie van de gelukszoekers rijk wordt.

Alle anderen zijn verdoemd om net niet te verhongeren, als ze tenminste werk vinden. En als de mens werk heeft, mag hij zich weliswaar arbeider of bediende noemen, in wezen is hij een slaaf. Met een gewone job word je niet rijk. Dat word je wanneer je misdaden pleegt, een crimineel bent. Wat weer eens bleek bij de laatste financiële crisis. De beurs- en bankbonzen overschreden in extreem hoge mate de moraal van de financiële wetten. En wie was/is het slachtoffer? De eenvoudige burgerman.

Een ander voorbeeld en voor zelfs de eenvoudige burgerman te begrijpen is de New-Yorkse versie van Romeo en Julia: West-Side Story.

Alle ambitie is waardeloos en nutteloos
Teleurgesteld in de Nieuwe Wereld belandt de lezer, aan de hand van Bardamu, weer in de Oude. Het vierde blok. Waarin de maatschappij centraal staat. Het hoofdpersonage besluit dat alle ambitie waardeloos en nutteloos is. Dus maakt hij zijn studies af en hoopt als huisdokter onder de mensen eindelijk rust en vreugde in het leven te vinden. Snel ondervindt hij dat het simpele leven ook een oorlog is. Elke familie, elke wijk, elke mens strijdt om wat te betekenen in de maatschappij. Die strijdt zet zich om in ruzies, afgunst, nijd en bedrog.

Bij de onderlaag van de maatschappij wordt net zo hard gelogen en bedrogen als bij de bovenlaag. Eenmaal daarvan overtuigd besluit Bardamu zich terug te trekken uit de maatschappij. Hij solliciteert naar een job als kluizenaar. Een klusjesman in een ziekenhuis, al heeft hij dan de titel van dokter. En daar, tussen al die gekken en zieken, in die stad in de stad, een kleine gemeenschap binnen de grote, vindt hij eindelijk rust en vrede. Met de maatschappij en bij zichzelf. Het is niet de rust en de vrede waar hij naar streefde, toen hij jong was, maar de hoop is net geen wanhoop geworden, de liefde geen haat. Daar en in die toestand eindigt Bardamu’s reis. Het is geen reis naar het begin van de dag geworden, zoals hij had gehoopt, maar een reis naar het einde van de nacht.

Een verhaal van iedereen
Opvallend, en nu belanden we in de filosofische strekking van de roman, is dat de Voyage al maar meer persoonlijk wordt. De schrijver krijgt gaandeweg meer licht en klank. Maar tegelijk is het het verhaal van iedereen. Van elke lezer, van elke man of vrouw die netjes wet en orde eerbiedigt. Scherper en scherper wordt het beeld van het leven als één lange, levenslange, Grote Oorlog.

Tot slot wil ik wijzen op een element dat zich onder water afspeelt, nager entre deux eaux. Het hoofdpersonage, Bardamu, verdraagt veel maar slaat tilt als het lawaai te groot wordt. De grens overschrijdt van het maximum aan decibels van wat de normale mens verdraagt, alvorens hij terechtkomt in de wereld van de lawaaidoofheid. Eenmaal die grens overschreden slaat de angst toe, en de angst doet hem vluchten. Op zoek gaan naar een normaal, aanvaardbaar geluid.

Bildungsroman

Naar verluidt sloeg Céline tilt in de Eerste Wereldoorlog nadat hij gewond was geraakt. Een schrapnel van een granaat belandde – op het hoogtepunt van een bombardement – in zijn hoofd en bleef daar zijn hele leven zitten. Hij verwekte een fluitend geluid die hem slapeloosheid bezorgde en een allergie tegen geluidsoverlast. Daar de Voyage een Bildungsroman en tegelijk een ontwikkelingsroman is, is het onderhuids centraal stellen van die allergie een belangrijk element dat tot de vormgeving en het succes van de roman heeft geleid.

Voyage au bout de la nuit is het verhaal van het individu van gisteren, vandaag en morgen. Is het herhalen van het herhalen van het maatschappelijk gebeuren. Al heeft de laptop de pen vervangen en het scherm het blad, wat er gebeurt, wat een mens ervaart stijgt uit boven de evolutie, zowel industrieel als virtueel.

Om dit alles is deze roman, zoals elk meesterwerk, tijdloos en vandaag even actueel dan hij gisteren was en morgen zal zijn, en kan hij eender waar gelezen en gespeeld worden.