De inwoners van de Zwitserse gemeente Moutier (7.400 inwoners) beslissen zondag of ze zich al dan niet afscheiden van het overwegend Duitstalige kanton Bern en bij het piepkleine Franstalige kanton Jura aansluiten. Het referendum is een zoveelste episode in de slepende Jurakwestie.

Wilsnatie

Zwitserland is een wilsnatie, gebaseerd dus op de politieke wil van burgers van verschillende etnische afkomst om in hetzelfde staatsverband te leven. Dat betekent echter niet dat de vier taalgroepen – Duits-, Frans-, Italiaans- en Reto-Romaanstaligen – in voortdurende staat van peis en vree leven. De Röstigraben tussen de Duitstalige en de Franstalige kantons gaat om meer dan de vraag of aardappelrösti al dan niet dagelijkse kost is. Uit politieke discussies en referenda blijkt geregeld dat ook over beleidspreferenties de smaak op de Franstalige oever van de Röstigraben verschilt van die aan de Duitstalige kant.

Het belet evenmin dat er ook heuse ‘communautaire kwesties’ zijn en in een of ander dal een wind van allesbehalve omfloerst separatisme waait. Zo verhit La Question jurassienne of Jurafrage al vele decennia de Zwitserse gemoederen. Ze tot in de jaren 1990 aanleiding tot naar terreur neigend geweld. Wordt zondag de stap naar een ‘definitieve’ oplossing gezet?

Van prinsbisdom tot Napoleon

De wortels van de Jurakwestie reiken tot de oprichting, in 999, van het prinsbisdom Basel, het gebied waarover de bisschop van Basel als wereldlijke vorst regeerde. Het was een lappendeken van heerlijkheden, waarvan in sommige Duits en in andere Frans werd gesproken. Na de Reformatie werd het overwegend Duitstalige zuidelijke deel van het prinsbisdom protestants; het hoofdzakelijk Franstalige, in het Juragebergte gelegen noordelijke deel bleef rooms-katholiek.

In 1792 bezette Frankrijk het prinsbisdom en lijfde het bij de Republiek in. Na de nederlaag van Napoleon in Waterloo, deelde het Congres van Wenen (1815) het gebied op tussen de kantons Bern en Basel. De Franstalige Jura kwam bij Bern, waar nagenoeg de hele bevolking Berndeutsch sprak.

Wegens de taal-, culturele en religieuze verschillen kwam het algauw tot spanningen tussen de bevolking van de Jura en de kantonregering. In 1826 werd de eerste Jurassische ‘bevrijdingsbeweging’ opgericht. Later kwamen nog andere ‘separatistische’ organisaties tot stand, maar veel aanhang kregen ze niet.

Rassemblement Jurassien

De eigenlijke Jurakwestie ontvlamde in 1947. Het parlement van het kanton Bern weigerde Georges Moeckli te benoemen tot minister van Openbare Werken omdat hij slecht Berndeutsch sprak en omdat een belangrijk departement toch niet aan een Jurassien toevertrouwd kon worden. De beslissing zette kwaad bloed in de Berner Jura en gaf aanleiding tot de oprichting van het Rassemblement Jurassien (RJ), dat ging ijveren voor de afscheiding van de Jura.

Om de eenheid van het kanton te bewaren, deed Bern enkele tegemoetkomingen aan de Jurassiens. Zo werd het Frans de enige officiële taal in de Franstalige districten van het kanton. Dat nam het ongenoegen bij de Jurassiens over de miskenning van hun rechten en hun achterstelling niet weg. In de jaren 1960 ontstonden er nieuwe separatistische bewegingen, die er niet voor terugschrikten boerderijen van tegenstanders in brand te steken en spoorlijnen te saboteren.

Nieuw kanton Jura

In 1970 stemden de inwoners van het kanton Bern ermee in dat de zeven districten van de Jura, alsook de gemeenten die aan een van de districten grensden, over hun staatkundig lot zouden kunnen beslissen. De drie overwegend rooms-katholieke districten spraken zich in een referendum voor afscheiding uit. In nog eens twee referenda stemden eerst de kiezers van het kanton Bern en vervolgens die van heel Zwitserland ermee in de districten onder te brengen in het nieuwe kanton Jura (1979).

In de drie andere Franstalige, overwegend protestantse Jura-districten had een meerderheid ervoor gekozen bij het kanton Bern te blijven. Het zevende kanton, het Duitstalige Laufen, bleef eveneens bij Bern, zij het tijdelijk: in 1994 beslisten zijn inwoners bij het kanton Basel-Landschaft aan te sluiten.

Bomaanslagen

Daarmee was de Jurakwestie niet van de baan. In de drie Jura-districten die bij Bern waren gebleven, begonnen ‘separatisten’ te ijveren voor aansluiting bij het nieuwe kanton Jura – een streven dat door de regering van dat kanton aangemoedigd werd. De separatistische jongerenorganisatie Béliers pleegde in de jaren 1980 enkele bomaanslagen, onder meer op het gerechtsgebouw in de gemeente Moutier. Nadat een jonge militant door de explosie van een zelfgemaakte bom bij een mislukte aanslag op het stadhuis van Bern om het leven was gekomen (7 januari 1993), werd een Assemblée interjurassienne opgericht om een vreedzame oplossing van de kwestie te zoeken.

De gemeente Vellerat, die buiten de referenda van de jaren 1970 was gebleven omdat ze niet aan een districtsgrens lag, kreeg in 1996 in een nieuw referendum van de Zwitserse kiezers groen licht om het kanton Bern te verlaten en bij het kanton Jura aan te sluiten.

(Hier kan eraan herinnerd worden dat onder het Luiksgezinde bewind van José Happart de gemeente Voeren in 1983 verzusterde met Vellerat. Op het jumelagebord in de Zwitserse gemeente stond te lezen dat ‘Les Fourons’ tot ‘la Wallonie’ behoorden en ‘occupés par la Flandre’ waren. Het Vlaamsgezinde gemeentebestuur van Voeren heeft in 2013 een en ander laten rechtzetten. In Vellerat, sinds 2019 gefuseerd met Courrendlin, is er is nog altijd een ‘Place des Fourons’.)

Grand Jura

Omdat de gemoederen geregeld bleven oplaaien, stelde de Assemblée interjurassienne in 2008 voor de Jurassiens te herenigen door de Berner Jura bij het kanton Jura te voegen. De regeringen van de twee betrokken kantons kwamen in 2012 overeen het voorstel aan hun inwoners voor te leggen. Het referendum had plaats op 24 november 2013. Het kanton Jura stemde massaal (76,6%) ja. De inwoners van de Franstalige Berner Jura haast even massaal (71,3%) neen; enkel in de gemeente Moutier was er een meerderheid (55%) voor aansluiting bij het kanton Jura. Daarmee was de idee van de Grand Jura van de baan.

Het gemeentebestuur van Moutier legde zich niet bij het status-quo neer en bleef aandringen op een nieuw, gemeentelijk referendum. De regering van het kanton Bern ging daar in 2016 mee akkoord. Het referendum had plaats op 18 juni 2017. De ‘separatisten’ haalden het nipt met 51,7% van de stemmen, maar na klachten over onregelmatigheden werd de uitslag op 5 november 2018 ongeldig verklaard.

Kous nog niet af

Na bemiddeling van de Zwitserse regering, kwamen de kantonregeringen van Bern en Jura overeen de inwoners van Moutier een herkansing te geven. Vorig jaar verhinderde corona een nieuw referendum. Het heeft nu komende zondag plaats, met extra maatregelen om het deze keer rimpelloos te laten verlopen.

Indien opnieuw een meerderheid van de inwoners van Moutier ervoor kiest het kanton Bern te verlaten en bij het kanton Jura aan te sluiten, is de kous nog niet af. In het land van de directe democratie schrijft de grondwet voor dat ook de inwoners van de twee betrokken kantons en vervolgens de Zwitserse kiezers in een referendum met de overheveling moeten instemmen.

POSTSCRIPTUM 29 maart

De teerling is geworpen: op zondag 28 maart sprak een meerderheid van de stemgerechtigde inwoners van Moutier zich uit voor aansluiting bij het Franstalige kanton Jura. Er waren 2114 stemmen voor aansluiting en 1740 tegen.

Bern

Separatisme per referendum in Zwitserland

‘Square John’ Le Carré: een eerlijk man in een wereld vol leugens