Nu er in Nederland gemeenteraadsverkiezingen zijn, is het een uitgelezen tijd om de ‘boreale’ discussie nog eens goed uit elkaar te trekken. FvD-leider Thierry Baudet gebruikte de term ‘boreaal’ tijdens zijn overwinningsspeech bij de Provinciale Statenverkiezingen in 2019. Waarom maakte dat woord zoveel los?

Allereerst zal ik proberen op te helderen wat ik onder de term versta. De term ‘boreaal’ verwijst naar het landschap. Dat wil zeggen: een fris groen landschap met bemoste loofbomen en sparren, dat doorsneden wordt door stromen van kabbelend water. Het populaire spel Dark Souls III heeft bijvoorbeeld een baas die ‘Dancer of the Boreal Valley’ heet – daar heeft nooit iemand iets racistisch in gezien.

Stok om de hond te slaan

Ten tweede moet ik wijzen op het pr-effect van het woord: Baudets zegerede domineerde de media. Maar anderen beweerden dat Baudet de term ‘boreaal’ niet had moeten gebruiken. Het zou de mainstream media een stok in handen geven om de hond mee te slaan. Oftewel: gratis munitie om het FvD in een kwaad daglicht te zetten.

Die insteek is echter niet overtuigend: als je eenmaal toegeeft aan zelfcensuur, dan bevind je je op een glijdende schaal. Het is verleidelijk om te zwichten en dan te besluiten: ‘Laten we het woord maar niet noemen, anders volgt er weer mediacontroverse.’ In dat geval laat men zich intimideren en als je eenmaal één procent van je ziel als ‘beschermgeld’ betaalt, dan is twee procent ook goed en uiteindelijk verlies je je hele ziel. Nu is het zo dat de kunst van ‘je ziel verkopen’ dezelfde kunst is als de politiek. Maar in dit geval ben je dan weggedreven van wat je ten diepste vindt, en vinden de media wel weer iets anders om je mee te demoniseren.

‘Boreaal gelul’

Wat zegt het over de maatschappelijke gevoeligheid dat de term ‘boreaal gelul‘ ons zo bezighoudt? De verklaring is drieledig — daarmee doel ik op drie geestelijke archetypen.

Het eerste archetype is dat van de zakenman-oligarch. Zo iemand meent meestal dat politiek niet over visie moet gaan, maar neerkomt op het draaien aan de koopkrachtknoppen. Minder belasting, en klaar is kees: niets meer aan doen.

Wat zit hieronder? Het ressentiment van de Besitzbürger tegen de Bildungsbürger. Liberale partijen lijken vandaag op netwerken waar burgers worden opgetrommeld die niet zijn geïnteresseerd in cultuurhistorie maar wel in geld verdienen. Dit leidt tot een denkwijze waarin het tweede disproportioneel wordt benadrukt en het eerste wordt weggerelativeerd.

Ortega y Gasset: de massamens

Het tweede archetype is dat van de massamens, zoals ook toegelicht door de Spaanse filosoof Ortega y Gasset (1883–1955). Hier laat de onderliggende denklijn zich terugbrengen tot de afgunst van de domme tegenover de slimme. Alles wat intellectueel is, is te complex — houd het behapbaar. Alles wat excellentie betracht moet kapot. Totdat er een gelijkgetrokken, geproletariseerde cultuur overblijft.

Het onderliggende egalitarisme — dus het streven naar gelijkvormigheid — is ultiem democratisch en tegelijk is de diepere inborst hieronder antidemocratisch. Je schat mensen in als te achterlijk om een gefundeerde, weloverwogen beslissing te nemen op grond van complexe informatie. Om die reden wil je eloquentie en eruditie uit het politieke debat verbannen.

Dan komen we op de Gutmensch als ideologische tegenstander van het begrip ‘boreaal’. Waar de vorige twee groepen worden gedreven door rücksichtslos pragmatisme en emotionele afgunst, roept de ideologische opponent: ‘Het woord boreaal is nazistisch en deugt niet!’

Atomistisch hedonisme

Hierachter steekt de atomistische hedonist: die wil alleen zijn eigen kortetermijnplezier naleven. En een appel tot verticale waarden — om tot een groter geheel te behoren dat offers vergt — schrikt hem af. Dit type hedonist wil het multiculturalisme verwelkomen. Niet omdat hij geniet van de verheerlijking van leven in soberheid en armoede (zoals vele van de derdewereldverheerlijkers die geloven in de heilzame invloed van arm leven), maar omdat versnippering van de dominante cultuur voorkomt dat er vanuit een breed gedeeld patriottisme nog eens een beroep op hem zal worden gedaan om voor een collectief streven zijn vluchtige privépleziertjes aan de kant te schuiven.

Dit is dus een duidelijk verschil met de vorige twee archetypen die het boreale vanuit hun anti-intellectualisme afdoen als ‘abstract, ijdel zolderkamertjesgeneuzel’. Eigenlijk was dat ook het frame van Rutte in zijn debat tegen Baudet: ‘U schrijft obscure boeken op een stoffig zolderkamertje, terwijl ik deals sluit met de CEO’s van Shell en Unilever in hypermoderne kantoren.’

Deze drie groepen worden gedreven door externe geneugten, zoals geld en status. Ze kennen de bestaande patronen en machtsstructuren en willen zich binnen die vertrouwde structuren bewegen. Stappen zij ooit aan boord van een ‘boreale onderneming’, dan is dat niet vanwege een intrinsieke motivatie maar vanuit zelfverrijking. Het is dan ook typisch om te zien hoe mensen die zich eerst presenteren als het nuchtere en zakelijke ‘no-nonsense’-gezicht van de politiek, dus wars van identiteitspolitiek en slachtofferretoriek, een minuut later alweer meezingen met de deugbalts en de bijbehorende racisme-aantijgingen ondersteunen.

Normaliteitsvooroordeel

Als ze binnen zo’n organisatie dan tóch een managementfunctie bemachtigen, dan zullen zij geketend zijn aan een zogeheten normaliteitsvooroordeel (normalcy bias). Dit is het doorprojecteren van de bestaande patronen tot in de verre toekomst: wat vandaag werkt, zal morgen ook werken. Zij kunnen niet omgaan met bestaande verstoringen binnen het patroon. Daarom is zelfs het bestaan van een visionaire leidersfiguur voor hen existentieel bedreigend. Dat wijst namelijk op de mogelijkheid van een breuk in het bestaande patroon: een mogelijkheid die zij geestelijk onderdrukken.

Een visionair kan de kink in de kabel aanwijzen, bijvoorbeeld bij immigratie, integratie, islam en identiteit. Hij of zij kan een andere mogelijke koers uitdenken, mensen wakker schudden en momentum genereren; de manager kan slechts doormodderen binnen het bestaande patroon. De manager handelt vanuit hoe het hoort, vanuit hoe het zou moeten zijn. Hij denkt plichtmatig en niet doelgericht — hij volgt protocollen die door anderen zijn opgesteld. Hij heeft niet wat Ortega y Gasset noemt ‘zijn vinger aan de pols van de tijdsgeest’.

Onterechte trivialisering

Nu zijn de belangrijkste wortels ontleed van waaruit mensen de betekenis van het boreale zo graag trivialiseren. Zoals wel blijkt uit de term ‘boreaal gelul’ raakt dit een pijnlijke zenuw. ‘Ja, ik voel dat ik decadent en cynisch ben, en niet meer in staat ben om me door een sprankelend vergezicht te laten bewegen’, zo klinkt het. En daarom zo snel mogelijk ridiculiseren en terzijde schuiven. Hier spreekt de fatalistische inborst van Jan met de pet, die enerzijds weet dat het systeem niet meer voor hem werkt, maar die anderzijds de strijd al heeft opgegeven. Hij heeft in zijn hart gekeken en gezien dat hij de energie noch de wilskracht of moed heeft om een verschil te maken.

Met ‘boreaal’ drukte Baudet uit dat hij tot de conclusie is gekomen dat alleen ‘brood en boter’ niet volstaat. Mensen moeten worden bezield en opgericht met een zinnebeeld dat zich verheft boven materiële belangen. De term ‘boreaal’ moet burgers aanspreken op een gezamenlijk behoren tot een gedeeld landschap met bijbehorende vormingsgeschiedenis van het volk.

De onderliggende insteek is hiermee niet politiek-economisch maar literair-spiritueel. De politiek van de koopkrachtplaatjes heeft de tanden stukgebeten op het hedonistische materialisme van ons tijdsgewricht. De politiek die burgers in het geweer zou moeten krijgen met economische beloften is gewogen en te licht bevonden. Denk maar aan het legendarische verkiezingsdebat uit 2006 tussen CDA-partijleider Jan Peter Balkenende en PvdA-partijleider Wouter Bos, dat ons in het geheugen staat juist omdat het niet legendarisch was. Ze bombardeerden elkaar met statistieken over koopkracht en prognoses over economische groei, en iedereen wist van tevoren dat het kwartje van Kok niet zou worden teruggegeven.

Opnieuw bezielen!

Het gevolg van de materiële benadering van politiek is dat politieke taal vandaag gelijkstaat aan verdeeldheid en cynisme. Daarom zoekt Baudet naar een nieuwe politieke taal om opnieuw te kunnen bezielen.

Zo komen we tot de conclusie. De term ‘boreaal’ is een aanzet om op een meer literaire manier naar de wereld te kijken. En om politiek te herijken als krachtenveld dat de platte materiële belangen overstijgt, en waarin lyrische krachten een rol spelen.

Bildungsbürger

In memoriam: Theo Sommer. Pleitbezorger van een meer Europese NATO

De verketterde term ‘boreaal’ opnieuw beschouwd