Op 21 juni jl overleed de joodse marxistische historicus Zeev Sternhell (1935-2020). Een groot deel van zijn leven heeft Sternhell gewerkt aan de studie van het fascisme.

De vorming van de fascistische ideologie

Sternhell hecht veel belang aan de fascistische ideologie. Te veel interpreteren historici dit fenomeen in hoofdzaak geïnterpreteerd als een antwoord van de middenstand of de kleinburgerij op de crisis die volgt op WO I. Niets van dit alles, zegt Sternhell, dit politiek en cultureel fenomeen heeft altijd kunnen beschikken over een complete intellectuele autonomie. In verschillende studies probeert de historicus aan te tonen dat de ideologische basis er al vele jaren voor 1914 lag en dat zij een avant-gardistische revolutionaire en non-conformistische stroming heeft gevoed.

Het fascisme was een kracht die de gevestigde maatschappij in vraag stelde, haar bevocht en op die manier een concurrent vormde voor het marxisme. Het fascisme is dus geen anomalie, geen parenthese binnen de West-Europese geschiedenis, maar maakt een integrerend deel uit van de geschiedenis van de 20e eeuw.

Logische consequentie

De officiële geschiedschrijving beschrijft fascisme en socialisme als twee ideologische tegenpolen. De evolutie van Benito Mussolini van het socialisme naar het fascisme zou daarbij een ideologische afwijking zijn, een intellectuele aberratie van de voormalige socialistische leider die breekt met zijn socialistische idealen. Zeev Sternhell heeft proberen aantonen dat de ‘nieuwe marsrichting’ van de Italiaanse voorman niet meer was dan de logische consequentie van een denkproces dat reeds jaren daarvoor begonnen was, bij zijn geloof in het orthodoxe marxisme, en zijn voltooiing kende in de oprichting van de fascistische beweging in maart 1919.

In tegenstelling tot wat velen denken staat volgens Sternhell haar ideologische wieg niet in Italië maar in Frankrijk. Dit is geen toeval, want het revolutionair-syndicalisme (Georges Sorel), de eerste component van het fascisme, maakte vooral school in Frankrijk. Deze stroming zal het marxisme gaan herinterpreteren in antimaterialistische en antirationalistische zin. Een tweede belangrijke component vormde het tribale, organische nationalisme dat gestoeld was op het sociaal darwinisme en het biologisch determinisme.

Motor van de revolutie

Interessant is de hoe de revisie van het marxisme is ontstaan. Men kwam in socialistische kringen eind 19e eeuw tot de vaststelling dat de grote voorspellingen van het marxisme, nl. de toenemende verarming (de ‘Verelendung’) van de bevolking en de daaruit voortvloeiende polarisatie op sociaal vlak zich helemaal niet hadden voorgedaan. Volgens Georges Sorel lag de waarde van Marx dus niet in zijn analyse van de economie of de filosofie, maar in zijn sociologie van de klassenstrijd. Hij wil het marxisme van zijn rationalistische inhoud ontdoen en vervangen door het voluntarisme (= mythe). De praktijk zou de theorie voorafgaan. De theorie van de ‘mythe’ moest de motor worden van de revolutie en het geweld zijn instrument.

De toenadering tussen beide denkrichtingen situeert zich rond 1909. Dat het fascisme zich alleen in Italië zal ontwikkelen is te wijten aan het feit dat in Frankrijk de top van de grote vakbonden afstand zal nemen van de ideeën van Sorel terwijl in Italië de syndicale leiders juist blok zullen vormen met de theoretici. De embryonale ideeën groeien daar uit tot een politieke kracht onder de bezielende leiding van Benito Mussolini.

Benito Mussolini, drager van de revolutie

Als zoon van een overtuigde socialist begon Mussolini vanaf 1909 zijn politieke carrière binnen de Italiaanse socialistische partij. Hij droeg de socialistische solidariteit van het proletariaat hoog in het vaandel. Voor zijn poging tot boycot (staking) van de oorlog van Italië in Libië (1911) kreeg hij een jaar gevangenisstraf. Eenmaal bevrijd profileerde hij zich tot de onbetwiste leider van de revolutionaire vleugel binnen de socialistische partij en nam de leiding van het socialistische blad Avanti. De mislukking van die staking zou zijn geloof in de revolutionaire capaciteiten van het proletariaat echter op de proef stellen. Deze twijfels werden definitief rond 1914.

Ideologisch zag hij meer en meer brood in de revisie van het marxisme in antimaterialistische richting (Georges Sorel). Ook de functie van geweld en de theorie van de mythe als motor van de politieke en sociale actie konden zijn instemming wegdragen. In 1913 richtte Mussolini zijn eigen tijdschrift op: Utopia. De oprichters situeerden zich binnen de socialistische partij en kunnen we bestempelen als revolutionair en extreemlinks.

De natie vervangt geleidelijk aan de plaats van het proletariaat

Daar waar hij bij het uitbreken van de oorlog aanvankelijk nog voorstander was van het neutralisme nam hij in een artikel in Avanti een bocht 180 °. Hij hield een pleidooi voor een engagement in de oorlog. Dit betekende dat hij voor het eerst de Italiaanse belangen wilde laten primeren op de belangen van het internationale proletariaat. De natie kwam geleidelijk de plaats van het proletariaat vervangen. Het socialisme dat hij ambieerde kreeg geleidelijk de trekken van een nationaal socialisme, niet te verwarren met ‘nationaal-socialisme’. De belangen van het proletariaat en de natie zouden hier samen vallen.

Terwijl Mussolini zich geleidelijk aan ontdeed van de ideeën van het officiële socialisme was dit totaal niet het geval met zijn geloof in de revolutie. De verpakking bleef, alleen de inhoud wijzigde. In de laatste oorlogsmaanden (WO I) zou de band tussen Mussolini en de revolutionair syndicalisten versterkt worden. Op 21 maart 1919 richt Mussolini op een bijeenkomst in Milaan een politieke strijdorganisatie op met onder de aanwezigen vertegenwoordigers van uiteenlopende ideologisch-politieke strekkingen (nationalisme, anarchisme, blanquisme, futurisme en revolutionair syndicalisme). Ze vormden een ‘fascio di combattimento’ (een strijdgroep).

Mussolini vormde in november 1921 zijn beweging om tot een partij met een programma dat nog weinig van doen had met de gauchistische ideeën van de beweging in 1919. Hij kwam in april 1924 definitief aan de macht, het begin van een twee decennia durend avontuur.

Beperkte bibliografie:

(1) Van de hand van Zeev Sternhell verschenen volgende werken: Maurice Barrès et le nationalisme français, Paris, A Colin, 1972; La Droite révolutionnaire. Les origines françaises du fascisme, Paris, Seuil, 1978; Ni Droite, ni Gauche. L’ idéologie fasciste en France, Paris, Seuil, 1983; Naissance de l’ idéologie fasciste, 1989, Fayard

blanquisme

Zeev Sternhell en de historiografie van het fascisme