De bekende Nederlandse historicus en hispanist Robert Lemm bracht zonet de vijfde, aangevulde editie van zijn Geschiedenis van Spanje uit. Luc Pauwels sprak met de auteur en stelde hem zes ongemakkelijke vragen. Hij kreeg zes ongemakkelijke antwoorden.

Wat is het belangrijkste punt waarin de geschiedenis van Spanje zich onderscheidt van de geschiedenis van andere Europese landen?
Robert Lemm: ‘Het gedurende acht eeuwen samenwonen met de moslims, alsook met de joden is typerend voor het Iberisch schiereiland. De eenwording van Spanje was het gevolg van de oorlog tegen het laatste islamitische bolwerk Granada die in 1492 eindigde. Daarvoor hadden de twee noordelijke koninkrijken Castilië en Aragon de krachten gebundeld.’

‘Datzelfde jaar ontdekte Columbus voor de Spaanse kroon een “nieuwe wereld” in het westen; Amerika. Over die wereld verspreidde het Spaanse imperium in de loop van de komende eeuwen de christelijke beschaving. Soldaten en monniken namen daarin het voortouw.’

‘In 1892 werd het 400-jarig jubileum van de ontdekking groots gevierd aan beide zijden van de oceaan. In 1992 sprak, tijdens het 500-jarig jubileum, de openbare mening wereldwijd schande van Columbus, die vergeleken werd met Hitler en ervan beschuldigd werd oorspronkelijke beschavingen te hebben vernietigd. De tijd verandert de kijk op het verleden.’

Oorlogspropaganda

Als je aan een gemiddelde Vlaming of Nederlander vraagt wat hij weet van de geschiedenis van Spanje, dan krijg je meestal als antwoord: de inquisitie, de index, Alva… Vanwaar dat negatieve beeld, haast vijf eeuwen later?
‘De Zwarte Legende (La Leyenda Negra) is in de geschiedenis van Spanje een begrip. De vrijheidsstrijd van de Nederlanden tegen het imperium, waar sinds keizer Karel V de zon niet onderging, heeft voor een belangrijk deel aan die legende bijgedragen. In het kader van de oorlogspropaganda werd koning Filips II voorgesteld als een tiran, wat hij niet was.’

‘Willem van Oranje heeft met zijn Apologie de koning, zijn heer, bovendien als persoon zwart gemaakt door hem onder meer van moord op zijn zoon te beschuldigen, wat niet waar is. De hertog van Alva was geen bloedhond, maar stelde vanuit Spaans perspectief orde op zaken tegen de ketters en de beeldenstorm. De Inquisitie is niet de karikatuur die er door latere beschouwers van is gemaakt. Lees hierover mijn boek De Spaanse Inquisitie.’

Sinds de nederlaag van de Spanjaarden tegen de Portugezen in 1385 en de onafhankelijkheidsverklaring van Portugal in 1640 leven beide landen een afzonderlijke geschiedenis. Kunnen we een parallel trekken met het recentere onafhankelijkheidsstreven van de Catalanen?
‘Portugal maakte vanaf 1580 tot 1640 deel uit van het Spaans-Habsburgse Rijk. Aangezien het van oudsher een eigen overzees gebied bezat, met Brazilië en Afrikaanse koloniën, en ingangen had in het Verre Oosten, kon het ruim op eigen benen staan. Catalonië was al verenigd met Aragon vóórdat koning Fernando van Aragon en koningin Isabel van Castilië het land tot een eenheid smeedden. Pogingen van de Catalanen om als zelfstandige staat verder te gaan mislukten in 1640 ondanks Franse steun, die niet belangeloos was.’

‘Tijdens de Burgeroorlog van 1936-’39 riep de regio zich even als onafhankelijke republiek uit, maar daar maakten de militaire opstandelingen onder Franco abrupt een eind aan. Zou Catalonië zich losmaken van de rest van Spanje, dan is de kans groot dat het hele land uit elkaar valt. Niemand zit daarop te wachten, ook niet de meerderheid van wie in die regio wonen.’

Germanofiel

Hoe slaagde Spanje erin neutraal te blijven in de Eerste én Tweede Wereldoorlog?
‘In 1914-1918 was een tweederangsland als Spanje niet interessant voor de geallieerden, noch voor de Berlijns-Weense as. Er werd dan ook van geen van beide zijden pressie op Madrid uitgeoefend. De Spaanse militairen waren overwegend germanofiel, zeg maar Duitsgezind. De linkse partijen en de intellectuelen sympathiseerden met het geallieerde kamp. Spanje profiteerde economisch van de oorlog, net als Nederland.’

‘In de Tweede Wereldoorlog wilde Hitler via Spanje naar Noord-Afrika. Daar wist generaal Franco hem van af te houden. Na de Burgeroorlog — die ook wel gezien is als een voorspel op de Tweede Wereldoorlog — was het land te uitgeput en te verwoest, en bleef Franco liever neutraal. Ook nu stonden de militairen overwegend achter Duitsland, dat logistieke hulp in de Burgeroorlog had geboden aan de nationalen. Een speciale militaire eenheid, de Blauwe Divisie, schoot het Derde Rijk te hulp aan het Oostfront.’

In 2019 werd het stoffelijk overschot van Franco ontgraven uit de basiliek in de Valle de los Caídos. Als je de argumentatie leest waarom men daartoe is overgegaan, had Napoleon dan niet ook moeten verwijderd zijn uit de Dôme des Invalides…
‘Franco was een bewonderaar van Napoleon. Hij heeft verhinderd dat het land uit elkaar viel door vast te houden aan de monarchie. Momenteel heeft het land de meest linkse regering sinds 1936, toen aanleiding voor de Burgeroorlog.’

‘De regering van nu heeft iets ongehoords gedaan: een verbod uitgevaardigd om nog positief over Franco te spreken of te publiceren. Franco heeft echter voor een belangrijk deel de geschiedenis van het land in de 20ste eeuw bepaald. Door hem weg te halen uit de Vallei der Gevallenen geeft de regering, plus een deel van de opiniemakers, aan niet te kunnen leven met de historische werkelijkheid.’

‘Uiteindelijk waren de grootouders van de huidige bestuurders en opiniemakers voor een aanzienlijk deel aanhangers van de vermaledijde Caudillo!’

Unamuno

In 2007 stemde het Spaanse parlement een ‘Wet op de Historische Herinnering‘. Wat was de aanleiding? En kan men de historische herinnering bij wet opleggen?
‘Erkenning van alle slachtoffers van de Burgeroorlog van 1936-1939, inclusief de slachtoffers van de erop volgende dictatuur, bracht de Wet op de Historische Herinnering. Die hield onder meer in dat ook de slachtoffers van de Republiek en de Dictatuur uit de massagraven moesten worden opgedolven en geïdentificeerd.’

‘Niet onbelangrijk is daarbij op te merken dat 1936-1939 de laatste of vierde Burgeroorlog was, die volgde op drie eerdere tijdens de negentiende eeuw. Het is sinds de tweede helft van de achttiende eeuw dat men spreekt van het fenomeen van ‘de Twee Spanjes’. Toen stonden de francofielen tegenover de espanjolisten tijdens de bezetting door Napoleon. Engeland steunde de eerste Spaanse liberalen en hun regering in ballingschap tegen de uit ballingschap teruggekeerde reactionaire koning Ferdinand VII.’

‘Later in de eeuw beoorloogden vooruitstrevende en behoudende partijen elkaar, tegen de achtergrond van twee concurrerende troonpretendenten. Het ooit oerkatholieke land dat de wereld had veroverd, kwam steeds meer onder invloed van Europese trends van seculiere aard. Na het liberalisme, het socialisme en het modernisme. Toen de Tweede Republiek in 1931 werd uitgeroepen verdween het katholicisme na vijfhonderd jaar met één enkele pennenstreek uit de Grondwet.’

‘Dat was reden voor de grootste Spaanse schrijver, de dichter-filosoof Miguel de Unamuno, om de aanhangers van de Republiek, die hij mede had uitgeroepen, te verlaten en zich te voegen bij de in opstand gekomen nationalen… van wie hij in 1936 huisarrest kreeg omdat hij het belasteren van Baskenland en Catalonië door een generaal uit de gelederen van Franco in de aula van de Universiteit van Salamanca had veroordeeld.’

‘Unamuno stierf op de laatste dag van dat jaar. Hij droeg met zich de Spaanse ziel mee in zijn graf, want hij was bij uitstek degene die de broedertwist van de Spanjaarden betreurde en als Bask de eenheid van Spanje hoog in het vaandel droeg. Hij voorzag dat de gespletenheid van het volk in twee elkaar vijandige kampen de generaties van de toekomst zou vervreemden van het grootse verleden van de 16de en 17de eeuw. De huidige regering van socialisten en communisten, met gedoogsteun van separatisten, is van die vervreemding het toonbeeld.’

Blauwe Divisie

‘Als Catalonië zich losmaakt van Spanje, dan valt het hele land uit elkaar’