Op 19 oktober wordt de Belgische kunstenaar Pierre Alechinsky 94 jaar oud. Onder de titel Carta canta tonen de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (KMSKB) in Brussel nog tot 21 augustus 2021 ruim 150 tekeningen, aquarellen, etsen, litho’s en schilderijen van zijn hand. Het gaat om een selectie op papier uit zo’n 270 werken die in het verleden aan de Koninklijke Musea werden geschonken, plus een aantal werken uit recentere schenkingen. ‘Carta canta’ betekent letterlijk: ‘brief zingt’. En dat is wat de werken in deze uitzonderlijke expo doen: zingen op papier, daartoe aangezet door de rijke verbeelding en beweeglijke penseelvoering van Alechinsky.

Inktpenseelschilderkunst

Het is al de vijfde keer dat de KMSKB in de statige Regentschapsstraat een tentoonstelling wijden aan Alechinsky’s werk. De eerste keer was in 1973, daarna in 1978 en 1988 en in 2007, die laatste ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag. Toen organiseerden de KMSKB een retrospectieve van zijn werk, getiteld Alechinsky van A tot Y. En nu is er dus Carta canta. De expo ontleent zijn titel aan de gelijknamige portfolio met tien etsen die Alechinsky in 1978 publiceerde en die deel uitmaakt van de uitgebreide collectie werken die de KMSKB van hem bezit. Samen met het Centre Pompidou in Parijs hebben de Koninklijke Musea trouwens de grootste collectie werken van Alechinsky ter wereld.

Alechinsky studeert vanaf 1944 toegepaste grafische kunsten, boekillustratie en typografie, aan de École nationale supérieure des arts visuels La Cambre in Brussel. In 1947 begint hij, los van die praktische opleiding, te schilderen in olieverf en sluit hij zich aan bij de vereniging Jeune Peinture Belge (1945-1948). Tijdens een bezoek aan een tentoonstelling over experimentele kunst te Brussel in 1949 leert hij de avant-gardistische kunstenaarsbeweging Cobra (1948-1951) kennen. Op verzoek van beeldend kunstenaar en schrijver Christian Dotremont wordt hij er lid van. In die tijd begint Alechinsky zich ook te interesseren voor de Aziatische inktpenseelschilderkunst en kalligrafie. Van de Chinees-Amerikaanse kunstenaar Walasse Ting (1929-2010), die hij in 1954 leert kennen in Parijs , krijgt hij les in de Chinese manier van werken: papier op de grond, de verfnap in de ene hand, het penseel in de andere. Het hele lichaam is daarbij in beweging, om een grotere levendigheid van de tekening tussen de tekens, in de lege ruimtes te verkrijgen.

Als in een stripverhaal

Stef Durnez

Pierre Alechinsky, Parfois c’est l’inverse (1970), acryl op papier of doek; het papier van de predella is afkomstig uit een zeventiende-eeuws register, 183 x 298 cm | Copyright KMSKB Brussel | Courtesy of the artist

In 1964 schildert Alechinsky met De laatste dag zijn laatste olieverfschilderij. Vanaf 1965 legt hij zich definitief toe op acrylverf. De stugge, langzaam drogende olieverf staat zijn intuïtieve en spontane manier van werken in de weg. Sindsdien schildert hij ook niet langer op doek, maar alleen nog op papier. Soms, zeker als het om grote formaten gaat, kleeft hij dat op doek. In vakjargon heet dat ‘maroufleren’.Central Park (1965), geschilderd in New York, is niet alleen Alechinsky’s eerste acrylverf schilderij, maar ook het eerste waarin hij zijn zogenaamde randtekeningen toepast, een soort van stripverhaal rond een centraal beeld. Dat centrale beeld bestaat in het geval van Central Park uit een horizontaal georiënteerde, schematische weergave van New Yorks grootste park, kleurrijk uitgevoerd in acryl. De associatieve reeks kleinere beeldjes in zwarte inkt eromheen – ook wel predella’s genoemd – volgen elkaar op als in een stripverhaal: een inktvis, poppetjes, een naaktmodel, een leeuw, een zelfportret … Ze kunnen gelezen worden als een grafisch commentaar op het centrale beeld.

In die tijd ontstaan in Alechinsky’s werk ook spiraal- en cirkelvormen die samengaan met verwante thema’s als de zon, de slang, vulkanen en mythische fabeldieren. Een wereld tussen fantasie en werkelijkheid bevolkt ieder stuk papier.

Groteske wezens

Om het werk van Alechinsky beter te kunnen plaatsen, is het van belang te weten dat de ideeën van Cobra hem altijd bleven beïnvloeden. Ook al kende de beweging zelf een kortstondig bestaan. Voor de Cobra-kunstenaars was een vrije en spontane uitdrukkingswijze van groot belang. Zo lieten zij zich bijvoorbeeld inspireren door tekeningen en schilderijen van kinderen en geesteszieken. Op die manier wilden zij terugkeren naar de bron van het scheppen. Ook de rol van het onderbewuste, de droom, het mythische en het surrealistische was van belang. Niet voor niets duiken in Alechinsky’s werk tal van groteske wezens op zoals we die ook zien in het werk van Bosch, Bruegel en Ensor.

Foto: André Morain

Pierre Alechinsky, Passerelle (1986, acryl met rand gemaakt van Chinese inkt op Taiwanees papier gemaroufleerd op doek, 270 x 500 cm, collectie Paul Alechinsky, Bougival | Copyright Courtesy of the artist |

De expo Carta canta bevat werken die gemaakt zijn tussen 1948 en 2020. De vrucht van 72 jaar arbeid dus. Daarbij is het opvallend vast te stellen dat Alechinsky al tot een vrije en spontane wijze van expressie kwam nog vóór hij lid werd van Cobra. KMSKB-directeur Michel Draguet schrijft in de catalogustekst: ‘Vanaf het begin schonk de amper twintigjarige schilder de lijn al een vrijheid, waarvan hij zowel de gevolgen als de mogelijkheden onderzocht. (…) Tekenen betekent niet langer het uiterlijk van de dingen vatten, maar wel er een subtiele dialoog mee aangaan die meer onthult over het subject dan over het object, meer over de gevoeligheid van een inwendige blik dan over fotografische objectiviteit.’

Verbijsterend mooi

Carta canta is voor het merendeel samengesteld uit werk op papier dat niet gekleefd is op doek. Opvallend is de hoeveelheid papiersoorten waarvan Alechinsky gebruikmaakt: oud vergé papier, Chinees en Japans papier, velijn (perkament), inpakpapier, facturen, 18de-eeuwse kadaster plannen, 19de-eeuwse geologische kaarten, processtukken, notariële aktes, verlopen waardepapier, brieven, onkostennota’s en nog veel meer. De interactie tussen wat er ooit op het papier gestaan heeft, de oorspronkelijke functie en de tekening die er nu op staat, zorgt voor een bijzondere dynamiek.

Foto: Grafisch Buro Lefevre, Heule

Pierre Alechinsky, La nuit polaire (1964), inkt op papier op doek en aan de randen gelijmd, 151 x 236 cm | Copyright KMSKB Brussel | Courtesy of the artist

Grote ideeën moet je achter het werk van Alechinsky niet zoeken. De kunstenaar heeft het vooral voor de materie en voor het directe. Een van zijn opvattingen is dat je tekent en schildert zonder enig voorafgaand idee in je hoofd, dus vanuit het niets en door je hand de vrije loop te laten. Veelzeggend is dan ook de volgende uitspraak van hem: ‘Er zitten meer dingen in de aarde van een schilderij dan in de lucht van theoretische discoursen.’

Wie maximaal wil genieten van Carta canta, doet er goed aan met een onbevangen blik doorheen de opeenvolgende zalen te lopen en niet krampachtig naar betekenissen te zoeken in wat hij ziet. Het loslaten van concrete betekenissen kan louterend werken. Misschien is dat de reden waarom Alechinsky’s werk zoveel mensen aanspreekt: omdat niets hoeft, omdat er geen vaste betekenissen zijn. Maar zeker ook omdat het soms ronduit verbijsterend mooi is, een zalving voor het oog. Laat deze expo om die reden alleen al niet links liggen!

Praktisch

De expo Carta canta van Pierre Alechinsky is nog te bekijken tot en met 1 augustus 2021.
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Regentschapsstraat 3, 1000 Brussel
T +32 (0)2 508 32 11
Website: https://www.fine-arts-museum.be/nl/tentoonstellingen/pierre-alechinsky
De catalogus, met teksten van KMSKB-directeur Michel Draguet, is beschikbaar in het Nederlands, Frans en Engels. Prijs: € 32. Te koop in de museumshop.

Bruegel

Franse verkiezingsuitslag kan strenge Europese begrotingsregels in het gedrang brengen

Expo: Pierre Alechinsky in Brussel.