Sic transit gloria mundi… Deze week vernamen we het overlijden van José Gotovitch (83). Hij was dé specialist als het over de Geschiedenis van het communistisch (democratisch) verzet gaat. Gotovitch behoorde tot de kleine club van historici met een ook internationaal grote reputatie. Hij heeft ervoor gezorgd dat soms moeilijk te verwerken verleden toch naar boven werd gespit.

José Gotovitch was daarin een van de voorlopers. Al in 1964 was hij een van de stichters van het Nationaal Centrum voor de Geschiedenis van de Twee Wereldoorlogen.

Ondergedoken in Wallonië

Gotovitch heeft zelf de wereldoorlog van heel dichtbij moeten meemaken. Van in het begin. Hij is geboren op 12 april 1940 in een Brusselse familie van joodse kousenhandelaars uit de Marollen. Dankzij zijn moedige moeder overleefde hij de grote Brusselse razzia van 3 september 1942. Ook het huis van de familie Gotovich werd doorzocht. Maar de twee kinderen, José en Louise, ontsnapten en werden gered. Ze werden opgevangen in de provincie Namen, waar ze ondergedoken zouden blijven tot de bevrijding van Brussel in september ’44.

Jood en communist: die twee identiteiten en ook zijn gehechtheid aan de vrijmetselarij zouden heel zijn leven lang bepalen. Na een passage bij joodse niet-religieuze jeugdorganisaties belandde hij bij de Pioniers van de Communistische Partij. Zijn ouders waren niet echt gelukkig met zijn politieke keuze, maar ze aanvaardden die. Ook al omdat de toen nog zeer jonge man een uitstekende reputatie verwierf als cultuur- en boekenrecensent voor de Franstalige versie van De Rode Vaan. Zijn pseudoniem was daar Michel Rivière.

Dokter of advocaat? Historicus !

Zijn ouders wilden hem dokter of advocaat laten worden, maar zelf verkoos hij de studie van de geschiedenis, op de ULB. Hij ontmoette er Kris Borms, later journalist en hoofdredacteur bij de VRT. Borms was vier jaar ouder, was toen ook communist en werd Gotovichs mentor en vriend. Hij imponeerde door zijn meertaligheid en zijn kosmopolitisme. En, niet te vergeten, Kris Borms had ook een wagen.

José Gotovitch doctoreerde bij Jean Stengers. Een niet vanzelfsprekende combinatie: Stengers was een absolute tegenstander van het marxistisch historisch materialisme. Pas decennia later zou het echt klikken tussen de twee wetenschappers. Maar Goto, zoals men hem soms noemde, bleef wel levenslang trouw aan zijn communistische ideeën. Het belette hem niet tegelijk een zeer objectieve intellectueel te zijn en dat ook te blijven. Daardoor werd hij een alom gerespecteerde spilfiguur in het historisch onderzoek over België voor en na de Tweede Wereldoorlog.

“L’an 40”, een ongelooflijk succes

In 1969 ging Gotovitch nog een stap verder door zijn unieke samenwerking met jurist en journalist Jules Gérard-Libois, één van de stichters van het Centre de recherche et d’information sociopolitiques, het CRISP, dat ook vandaag nog top-analyses maakt over de Belgische politiek.

Gérard-Libois en Gotovitch bestudeerden de impact van de inval in mei ’40 en de jaren van bezetting die erop volgden. Een uniek werk waarvan – du jamais vu! – in drie dagen tijd 25.000 exemplaren werden verkocht. De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog heeft sindsdien de Vlaamse of de Waalse actualiteit niet meer verlaten.

Tegelijk was dat voor Gotovitch het begin van zijn verbanning door… de Communistische Partij. Die verweet hem te veel te hebben gezegd over het geheime Molotov-von Ribbentrop-pact tussen nazi- Duitsland en de Sovjet-Unie…

Het belette niet dat Gotovitch bijna 20 jaar later doctoreerde met een thesis over de rol van de Brusselse communisten in de periode 1939-1944. Goto slaagde er bovendien in de archieven van de PCB-KPB bijeen te brengen in het Carcob, het Centre des archives communistes, waarvan hij wetenschappelijk directeur werd.

Intussen zette hij de studie van de Tweede Wereldoorlog voort. Op dat punt had ons land nogal wat achterstand op het buitenland. Het leidde in 1967 tot het Navorsings- en Studiecentrum voor de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Een centrum dat sinds het midden van de jaren 1990 de vergelijking met concurrenten als het Institut d’Histoire du temps présent (Parijs) of het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (Amsterdam) gerust kan doorstaan.

Gotovitch was in hart en nieren én historicus én communist. Maar altijd ook een objectieve onderzoeker én een aangename gesprekspartner in discussies over de grote Belgische thema’s. Helemaal anders dan sommige verkrampte neocommunisten van vandaag…

Brusselse razzia

In Memoriam: José Gotovitch, communist en historicus