‘Den Haag’ is in de ban van de toeslagenaffaire. In het kort: In Nederland kunnen werkende ouders subsidie krijgen voor de kinderopvang, oftewel toeslagen. Sommige ouders werden echter jarenlang ten onrechte beschouwd als fraudeurs. Vorige week werden de resultaten van een parlementair onderzoek bekendgemaakt. Het rapport kreeg een veelzeggende titel: ‘Ongekend onrecht’.

Kafka

Een en ander draait om het feit dat een aantal elementaire kenmerken van de rechtsstaat overboord waren gezet. Het uitgangspunt dat iemand onschuldig is tot het tegendeel is bewezen werd omgedraaid. Wie verdacht werd, had aan te tonen dat hij niet schuldig was. En een vermoeden volstond om iemand te bestempelen als verdachte.

Zelfs een terugbetalingsregeling bleek niet mogelijk. In negentien van de twintig gevallen kregen de verdachten het predicaat ‘Opzet’/Grove Schuld’ (OGS) opgelegd. In zo’n geval kan niet afgelost worden naar daadkracht over een periode van twee jaar, maar dient alles ineens terugbetaald te worden. Omdat veel huishoudens die bedragen niet standaard op de spaarrekening hebben staan, raakten de betrokken gezinnen in financiële problemen.

In eerste instantie gold de verdachtmaking alleen voor onterecht ontvangen kinderopvangtoeslag. Later bleek het ook mogelijk voor huurtoeslag, zorgtoeslag en kindgebonden budget. In totaal werden tienduizenden huishoudens bestempeld als ‘frauduleus’.

Het is aan de vasthoudendheid van de Kamerleden Renske Leijten (SP, uiterst links) en Pieter Omtzigt (CDA, christendemocratisch) te danken dat de kwestie überhaupt aandacht heeft gekregen van de landelijke politiek. Deze twee volhardden in het stellen van vragen over de affaire. De kwestie sterkt Omtzigt in zijn opvatting dat burgers de overheid niet altijd als bondgenoot ervaren.

Hoe heeft het zover kunnen komen?

De toeslagenaffaire heeft meerdere oorzaken. Een daarvan ligt in de organisatie. De wet die de kinderopvangtoeslagen mogelijk maakt dateert uit 2004. De wet valt onder het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De uitvoering daarvan – het uitkeren van de toeslagen – valt onder de Belastingdienst. De Belastingdienst val onder het ministerie van Financiën.

U ziet, een land heeft geen communautaire bestuurslagen nodig om de overheid inefficiënt te organiseren.

De media dragen echter ook deels verantwoordelijkheid. In 2013 werd onthuld dat inwoners van Bulgarije misbruik maakten van het Nederlandse toeslagensysteem. Die woonden kort in Nederland, vroegen toeslagen aan en verhuisden terug naar hun eigen land, maar bleven het geld op hun rekening ontvangen.

Dit was mogelijk omdat de Belastingdienst toeslagen eerst uitkeerde en pas achteraf op geldigheid controleerde. In de verontwaardiging over de ‘Bulgarenfraude’ riepen media en politici om het hardst om strengere maatregelen. Bij vermoeden van fraude moest direct worden opgetreden. Waarschuwingen dat daarbij de goeden onvermijdelijk onder de kwaden zouden lijden, waren aan dovemansoren gericht.

De toeslagenaffaire is daardoor het gezamenlijke resultaat van beleid dat meer dan één ministerie betrof (dan wil het overzicht verloren gaan) als van controleurs die hun werk niet goed verrichtten.

Politieke verantwoordelijkheid

Een politiek gebruik wil dat bij misstanden de politiek verantwoordelijke minister opstapt. Ook als niet hij daarvoor persoonlijk verantwoordelijk was, maar een voorganger. In dit geval zou het gaan om twee ministers, die van Sociale Zaken en van Financiën.

Wanneer een minister aftreedt vanwege beleid van een voorganger voelt dat doorgaans ongemakkelijk. In dit geval des te meer, omdat minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken (D66, linksliberaal) en Wopke Hoekstra van Financiën (CDA) geen van beiden minister waren in 2013. De twee ministers zijn sinds hun aantreden in 2017 bekwaam gebleken. Koolmees staat daarnaast bekend als zeer collegiaal. Zeldzaam in een werkomgeving die doorgaans draait om politieke spelletjes en op individueel scoren.

Hoekstra is minister van Financiën. De Belastingdienst valt echter onder de staatssecretaris. Dit was al zo in het tweede kabinet-Rutte (2012-2017). Vorig jaar december trad staatssecretaris Menno Snel (D66) inderdaad af. In zijn plaats stelde D66 zelfs twee nieuwe staatssecretarissen aan.

Systeemfout?

Het kabinet-Balkenende (2003-2006) voerde het toeslagenstelsel in. Die regering bestond uit CDA, VVD (rechtsliberaal) en D66. De sociaaldemocratische PvdA zat toen in de oppositie, maar leverde in het kabinet-Rutte II (2012-2017, VVD-PvdA) de ministers van Financiën en van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Sinds 2004 heeft elke regering bestaan uit tenminste twee van die vier partijen. De toeslagenaffaire is daardoor potentieel een gevolg van anderhalve decennium aan constant regeringsbeleid. Daarnaast leken de door de parlementaire ondervragingscommissie gehoorde ambtenaren eerder bezig met andere departementen de schuld geven dan met de vraag hoe ze de slachtoffers zo goed mogelijk kunnen helpen.

De verontwaardiging hierover beperkte zich tot het toekennen van een publieksprijs aan de Kamerleden die de affaire op de kaart hebben gezet.

Compensatie

Het kabinet heeft gekozen voor een vlucht naar voren. 26.000 getroffen gezinnen ontvangen als goedmaker eenmalig 30.000 euro. Indien blijkt dat ze recht hebben op een hogere vergoeding, ontvangen ze de rest later alsnog. Indien ze minder hadden hoeven ontvangen, mogen ze het verschil houden.

De reacties zijn verdeeld. De een is blij, de ander vraagt zich waarom nu opeens wel over het hart kan worden gestreken.

Collectief falen?

Drie maanden voor de verkiezingen kan zelfs oprechte verontwaardiging niet om politieke berekening heen. Hoekstra kan, omdat hij nu eenmaal minister van Financiën is, alsnog aangesproken worden op de kwestie. PvdA-fractievoorzitter Lodewijk Asscher was in het vorige kabinet zélf minister van Sociale Zaken. Mark Rutte is al tien jaar premier, en was ook nog eens staatssecretaris in 2004.

Drie lijsttrekkers die afgerekend kunnen worden op de toeslagenaffaire. Van de drie partijen die al een eeuw de premier leveren. Maar hebben de overige partijen, en zelfs de media, geen boter op het hoofd?

_____

De afzonderlijke verhoren van betrokken ambtenaren en bewindslieden kunnen hier worden bekeken.

Bulgaren

Subsidiefraude in Nederland