Er is een plaats in beleid voor improviseren. Er is nog meer ruimte voor strategische visie en een veiligheidsbeleid dat op problemen anticipeert. En als het op vooruitzien aankomt, is er in ons land nog veel ruimte voor verbetering.

Een gekend probleem

Maar ook de Europese Unie staat niet bekend voor haar snelle reactietijden. Op 24 februari viel Rusland Oekraïne binnen. Maar de kanarie in de koolmijn dateert al van een jaar geleden. In de zomer van 2021 vermoedden waarnemers al dat de Russische gasgigant Gazprom de markt manipuleerde onder het mom van technische problemen en wel héél frequent onderhoud. Ondertussen zijn we maanden verder en kunnen we alleen vaststellen dat beleidsmakers veel tijd verloren hebben laten gaan. Het is alsof men hoopte dat het probleem wel vanzelf zou weggaan.

‘Achteraf is het makkelijk praten’, is dan het weerwoord. Dan klinkt het dat we niets opschieten met die analyse, maar dat er nu eenmaal gehandeld moet worden. Uiteraard moeten we in crisistijden ingrijpen. Maar wat leidde ertoe dat we niet beter voorzien zijn om de crisis op te vangen, erop te anticiperen, misschien zelfs te vermijden?

Reeds drie jaar

In feite is dit al de derde winter op rij dat er feitelijk een Europese energiecrisis is. Om dat op te merken, volstaat het naar de elektriciteits- en gasprijzen te kijken die ook toen al piekten. Evengoed zien we in Europese landen toegenomen gebruik van steenkool en olie, wat alleen kon wijzen op energietekorten in het systeem. Het staat immers dwars op de grote aankondigingen rond het afbouwen van de afhankelijkheid van fossiele energie.

Uiteraard werd er wel ingezet op hernieuwbare energie, maar waar te weinig aandacht voor werd opgebracht, is het precaire evenwicht van vraag en aanbod. Elke keer opnieuw dient uitgelegd te worden dat het misleidend is om enkel te kijken naar geïnstalleerd vermogen. Je hebt ook energie nodig als het niet waait of de zon niet schijnt. Daarom is het zo belangrijk niet alleen te kijken naar geïnstalleerd vermogen maar vooral ook naar werkelijke productie op jaarbasis.

Het minste waar dus ook oog voor moet zijn is de verhouding tussen werkelijke productie en het vermogen, oftewel de capaciteitsfactor. Door grotere windmolens hoopt men op termijn de capaciteitsfactor voor windenergie hoger te krijgen, maar vandaag blijft die vaak rond de helft hangen. Voor zon (’s nachts schijnt de zon nog altijd niet) ligt die nog fors lager. Nog prangender wordt het als gekeken wordt naar de zogenaamde duration-curve. Daarop kunnen we aflezen wat de zekere capaciteit is op basis van het verleden. Voor Nederland kan bijvoorbeeld berekend worden dat voor een geïnstalleerd vermogen van 4906 MW aan zon- en windcapaciteit er slechts voor 93MW zekerheid was voor 99% van het jaar. Dan moet men wel heel veel reservecapaciteit achter de hand houden.

Anticiperen

Het punt is natuurlijk om met realistische inschattingen van vraag- en aanbodhoeveelheden beleid te voeren. Niet alleen deed men dat niet, men verhoogde ook in grote mate de kwetsbaarheid door bijvoorbeeld te veronderstellen dat men altijd kon rekenen op grotere invoer. En tegelijkertijd bouwde men uiteraard de eigen productie van nucleaire energie af.

We moeten beseffen dat het verstoren van het evenwicht tussen vraag en aanbod ons jaren parten kan blijven spelen. Wereldwijd werd er bijvoorbeeld veel minder geïnvesteerd in de exploitatie van mijnen. Dit corrigeren is, gegeven de aard van de activiteit, iets wat tijd zal vergen.

Het crisisbeleid bestaat momenteel vooral in het rondpompen van geld zodat gezinnen de winter doorstaan ondanks de hogere prijzen. Een structurele oplossing van de energiecrisis is het uiteraard allerminst. De Europese Unie lijkt veel vlotter over te gaan tot maatregelen als het nationaliseren van bedrijven, het heffen van belastingen en opleggen van maximumprijzen dan tot structurele oplossingen. Nogal wat van het EU-beleid zal in de praktijk verhoogd aanbod nog meer bemoeilijken.

Europa

Landen hadden vroeger langetermijncontracten voor gasleveringen. Maar onder invloed van het EU-beleid is men ondertussen meer dan ooit afhankelijk van korte termijnmarkten. Landen die jarenlang er wel degelijk in slaagden koolstofemissies te reduceren, deden dat typisch door over te stappen van steenkool op gas. Het potentieel van die piste was nog helemaal niet volledig benut.

Het punt is dat als men overstapt op een nieuwe strategie, dat die dan niet gebaseerd mag zijn op drijfzand. Om het met de titel van een van mijn boeken te zeggen: ‘De rekening moet kloppen.’ En helaas klopt ze niet. Men heeft er weinig moeite voor gedaan om het beleid te onderbouwen met realistische inschattingen. We kunnen dan allemaal veel commentaar hebben op de Verenigde Staten, maar daar hield men wel meer in het oog dat de wetten van vraag en aanbod wel blijven opgaan, ongeacht de gemaakte keuzes.

Het komt erop aan onszelf niet voor de gek te houden met onrealistische of lichtzinnige projecties. Het is één zaak om scenario’s te maken waarbij de hele autoproductie overstapt op elektrische voertuigen. Maar het is iets anders om een nuchtere inschatting te maken of de zeldzame aardmaterialen daarvoor wel voorhanden zijn.

Verantwoordelijkheid nemen

Velen hadden verwacht dat op het Europese niveau het beleid beter onderbouwd zou worden dan op nationaal niveau. Het aantal dossiers dat door de EU mismeesterd wordt is echter niet gering. De vraag is echter of er iemand ooit verantwoordelijkheid neemt voor de fouten die op dat niveau gemaakt zijn. Niet zelden zie je ook extreem kuddegedrag waarbij lichtzinnig beleid verspreid wordt over heel de Europese Unie in plaats van de fouten die elders gemaakt worden.

De volgende schok die vandaag nauwelijks geanticipeerd wordt is die in het aanbod op de oliemarkt. Van Europa werd meer pragmatisme verwacht, maar vandaag lijkt er vooral veel ideologische verblinding te heersen met weinig oog voor de praktische realiteit.

capaciteitsfactor

Europees energiefalen, voor derde winter op rij