De beelden van het brutale politiegeweld op 1 oktober 2017, toen miljoenen Catalanen vreedzaam naar de stembus trokken om zich over onafhankelijkheid uit te spreken, gingen de wereld rond. Op 27 oktober 2017 riep het Catalaanse parlement de onafhankelijkheid ook uit. Vijf jaar van chaos, ontreddering en intimidatie later oogt de balans eerder mager, vindt historica Sarah De Vlam, die zelf ook in Catalonië woont en zopas het boek ‘Het Catalaanse labyrint‘ publiceerde. ‘Men is geen centimeter opgeschoven. Maar ik vrees eerlijk gezegd ook dat er geen oplossing is.’

Europa overschat

Carles Puigdemont en een handvol andere Catalaanse politici zagen zich haast meteen na de onafhankelijkheidsverklaring gedwongen Catalonië te verlaten. Een aantal activisten belandde enkele jaren in de cel, en mogen geen politiek mandaat meer opnemen. Ook binnen de onafhankelijkheidsbeweging is er nu forse onenigheid over de te volgen strategie.

Had het anders kunnen lopen, mochten Puigdemont en co het in de aanloop naar dat referendum een stuk strategischer en minder voortvarend hebben aangepakt?

Sarah de Vlam: ‘Ik denk dat de toenmalige Catalaanse regering de EU overschat heeft. Ten eerste door de sympathie en verontwaardiging van vele Europese burgers te verwarren met de realpolitik, ten tweede door Europa te idealiseren. Catalanen lijken te denken dat alles beter is aan de andere kant van de Pyreneeën. In hun ogen is het compleet ondenkbaar dat een scenario zoals dat zich de voorbije jaren in Spanje en Catalonië heeft ontwikkeld, zich ooit in in België of Frankrijk zou kunnen afspelen. Landen waar in hun ogen dan een échte democratie heerst. De Catalanen zijn dus ongetwijfeld heel naïef geweest, ze dachten echt dat Europa finaal wel aan hun zijde zou staan. Zelf hadden ze zich immers toch ook altijd goede Europeanen getoond? Er was dus sprake van een mix van naïviteit, hoogmoed en onderschatting.’

U woont intussen bijna 10 jaar in Catalonië: heeft u het gevoel dat u in die periode de ziel van het Catalaanse nationalisme enigszins heeft kunnen doorgronden?

Sarah De Vlam: ‘Ja, dat denk ik wel. Alvorens in Catalonië neer te strijken, stond ik eerder huiverachtig tegenover nationalisme. Het is nu eenmaal een woord met een beladen bijklank. De Catalanen hebben dat zelfs overigens ook begrepen, zij hebben het consequent over independentisme. Ik heb er zeker begrip voor gekregen, wat niet impliceert dat ik hen blindelings volg.

De schaduw van Franco

U heeft ook enkele jaren in Madrid gewoond, en leerde daar ook het Spaanse nationalisme kennen. Weinig mensen lijken te beseffen dat beide nationalismen al jarenlang onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

‘De Spanjaarden zijn bijzonder gehecht aan hun land, en die patriottische liefde wordt ook constant gevoed door de media. Daar zit soms ook een ranzig kantje aan, en dat is de voorbije jaren zeker ook op scherp gesteld door de Catalaanse kwestie, dat klopt absoluut.’

Het Catalaanse nationalisme wordt doorgaans eerder in de linkse hoek gesitueerd, al toont ook centrumrechts zich al vele jaren voorstander van onafhankelijkheid. Dat lijkt niet enkel te botsen met de politieke strekking die in Vlaanderen voor meer autonomie of onafhankelijkheid pleit, maar net zo goed met het idee dat linkse partijen toch eerder voor een globalistische visie staan?

‘Het Spaanse verleden – in casu het Franco-regime en het felle verzet daartegen – heeft daar in belangrijke mate toe bijgedragen. Historisch was ook het Catalaanse nationalisme eerder conservatief-liberaal en behoorlijk traditionalistisch, en vond je het vooral bij de gegoede middenklasse terug. In de jaren ’30 van de twintigste eeuw kreeg het Catalaanse gematigd linkse nationalisme aanhang bij de middenklasse, als verzet tegen de dictatuur van Primo de Ribera, maar ook als alternatief op extreemlinks, bij de communisten en anarchisten.’

‘Fascinerend is wel dat het Catalaanse nationalisme zich heel universalistisch en pro-Europees opstelt en een progressief maatschappijbeeld naar voor schuift, maar tegelijk ook een behoudende en soms wat archaïsche kant heeft. De jaren voor het referendum van 2017 toonde het independentisme zich als één blok. Vandaag is dat blok uiteengevallen, en worden de historische discrepanties weer zichtbaar.’

Vlam in de pan

De Catalaans-nationalistische partijen kregen vleugels toen het Spaanse Hooggerechtshof in 2010 – op vraag van de conservatieve en zeer Spaans-nationalistische Partido Popular – het nieuwe autonomiestatuut van Catalonië verwierp. Dat was enkele jaren eerder nochtans door ruim 70 procent van de Catalanen goedgekeurd én ook aanvaard door het Spaanse parlement. U arriveerde in Catalonië in 2012: heeft u het sentiment in de regio in die periode dan ook echt zien veranderen?

‘Absoluut, en je mag dat heel letterlijk nemen. De onafhankelijkheidsbeweging heeft het landschap, zowel in de stad als op het platteland, helemaal ingepalmd met boodschappen en vlaggen voor onafhankelijkheid. Je kan het gerust een onafhankelijkheidsroes noemen. Opmerkelijk was ook dat de 50% tegenstanders, de andere helft van de Catalanen, vrij onzichtbaar bleven. Het omstreden en verboden referendum en de eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring, wakkerde de koorts nog meer aan. Dat de Spaanse rechters – in de lijn van de conservatieve regering – toen al snel een aantal politici én burgeractivisten achter de tralies zetten, deed de vlam nog meer in de pan slaan.’

‘In de periode 2017-2019 volgden de protesten en massabetogingen elkaar in sneltempo op. Zo’n spanningsboog kan je uiteraard ook geen jaren gespannen houden, en in 2020 werd Spanje zwaar getroffen door de pandemie, waardoor straatprotest sowieso onmogelijk werd. Tegelijk is het ook de groeiende onenigheid binnen het pro-onafhankelijkheidskamp zelf die stilaan voor zand in de motor zorgde. Vandaag kan ik enkel maar vaststellen dat de soufflé toch stilletje in elkaar lijkt te zakken.’

Toch blijft het opmerkelijk dat de Catalaanse politiek er in een periode van amper tien jaar in geslaagd is om miljoenen Catalanen te mobiliseren en te overtuigen van die onafhankelijkheidsgedachte. Nationalistische politici in Vlaanderen kunnen daar enkel maar van dromen?

‘Ze hebben dat in Catalonië pedagogisch bijzonder goed aangepakt. De meerderheid van het electoraat had in 2012 al de switch gemaakt, wat in 2014 ook bevestigd werd toen 80 procent van de stemmers zich in een eerste ‘volksraadpleging’ al voor de onafhankelijkheid uitspraken. Na de dood van Franco medio jaren zeventig is het sluimerende identiteitsgevoel bij de Catalanen – die decennialang onderdrukt werden en zelfs in het onderwijs hun eigen taal niet mochten gebruiken – stilaan wakker geworden.’

‘Zeker vanaf 2010, toen het nieuwe autonomiestatuut van 2006 door de Spaanse regering werd opgeblazen, is de zaak verder geëscaleerd. Madrid liet ook nooit na de Catalanen te schofferen, dat hielp ongetwijfeld ook. Daarnaast is het me ook opgevallen hoe alle belangrijke culturele instellingen in Catalonië zich actief achter dat narratief hebben geschaard, ook de Catalaanse media overigens. Dat is inderdaad een groot verschil met de situatie in Vlaanderen.’

Een grote stap

Het nadeel van die sterke focus op de onafhankelijkheid, zo schrijft u, is dat de Catalaanse politiek jarenlang haast uitsluitend oog heeft gehad voor die strijd. Waarbij pakweg het economische en sociale beleid stevig verwaarloosd werd. Is het vandaag dan opnieuw business as usual?

‘Zover zou ik niet durven te gaan. De politiek beseft uiteraard zelf ook dat er tien jaar lang amper beleid is gevoerd, en dat zoiets niet zonder gevolgen is gebleven. Mede daardoor is de bevolking ook wat moedeloos geworden: enerzijds heeft die harde strijd amper iets opgeleverd, anderzijds wordt ze geconfronteerd met de impact van jarenlang non-beleid. Ik heb het gevoel dat de Catalanen vandaag het geloof hebben verloren in de Catalaanse politici én in de Spaanse politiek.’

Daarbij rijst uiteraard de vraag waarom men in Madrid de voorbije jaren nooit enige toegeving heeft willen doen aan de Catalanen. Spanje had zich zo wellicht veel ellende én algemene afkeuring in het buitenland kunnen besparen?

‘Het probleem is dat wij als buitenstaanders amper beseffen hoe groot die stap is voor een land als Spanje. Eerst hebben ze hun wereldrijk volledig uit handen moeten geven, en nu zitten ze ook op het eigen schiereiland nog met opstandige Basken – al hebben die intussen wél meer autonomie gekregen – en Catalanen opgescheept. In theorie zou een federale staat effectief een oplossing kunnen zijn, maar daarvoor heb je ook in Spanje een grondwetsherziening nodig. Het is ondenkbaar dat je daar momenteel in het Spaanse parlement een meerderheid voor zou vinden.’

‘Onderschat niet hoe vernederd Spanje zich de voorbije jaren voelde door de Catalanen, de rancune is enorm. Ik zie vandaag dan ook geen enkele bereidheid tot een wat meer genereus beleid naar Catalonië toe. Dat neemt niet weg dat het in mijn ogen een reusachtige gemiste kans is. Madrid had veel beter het beruchte referendum in 2017 officieel laten plaatsvinden, voorafgegaan en omkaderd door een goed publiek debat waarin ze de Catalanen konden proberen te overtuigen van de risico’s die aan de onafhankelijkheid verbonden waren.’

‘Vergeet niet dat er in Catalonië zelf ook heel veel Spanjaarden én Spaanstalige immigranten wonen – die thuis allemaal Spaans spreken – waardoor zowat de helft van de Catalaanse bevolking weinig of niets met die onafhankelijkheid heeft. Ik ben er bijna van overtuigd dat de nee-stem het dan zou gehaald hebben, net zoals dat jaren geleden ook in Québec en Schotland gebeurd is. Daarmee was de kous dan wellicht af geweest. Maar zie: net de vaststelling dat Madrid daar nooit voor openstond, geeft ook aan hoe diep die nationale trots wel zit, ook in de rest van Spanje. En hoe groot ook het onbegrip daar is voor wat de Catalanen voelen en ervaren, wat zich dan in de eerste plaats vertaalt in het Spaanse misprijzen voor de Catalaanse taal. Barcelona verlangt al jaren naar een gelijkwaardige behandeling, zeker in vergelijking met Madrid, en die hebben ze eigenlijk nooit gekregen.’

Puigdemont

Voor de Catalaanse regering liggen de kaarten al even lastig: na het succes van het illegale referendum en de daarop volgende onafhankelijkheidsverklaring is er eigenlijk geen weg meer terug?

‘Dat klopt, en het verklaart grotendeels ook het gevoel van ontreddering en ontgoocheling van vandaag.’

Hoe kijkt men vandaag in Catalonië naar Carles Puigdemont – die intussen toch al bijna vijf jaar in België woont – en naar de andere politieke bannelingen? Zijn zij eigenlijk nog voldoende relevant in de ogen van de Catalanen?

‘Wat me sterk is opgevallen, is dat de aandacht in de Catalaanse media voor de bannelingen behoorlijk is afgenomen nadat Spanje de ‘politieke gevangenen’ had vrijgelaten. Puigdemont heeft intussen ook al lang geen officiële functie meer, en er is natuurlijk ook een volwaardige en verkozen Catalaanse regering in functie. Zeker bij de linkse nationalisten wordt Puigdemont dan ook een beetje beschouwd als een vervelende luis in de pels. Daar staat tegenover dat hij wel degelijk nog veel politieke impact heeft, de recente regeringscrisis in Catalonië is daar het beste bewijs van. Toch zie ik ook binnen zijn eigen partij stilaan een soort van tweedeling ontstaan. Ik acht het niet uitgesloten dat ook die partij op termijn nog eens zou splitsen.’

Hoe reageert de bevolking op dat al jarenlang aanslepende geruzie tussen de verschillende nationalistische partijen en politici? In se zijn ze het allemaal eens over het ultieme doel, maar niet over de te volgen weg richting onafhankelijkheid?

‘De links-republikeinen zijn al sinds de jaren dertig voorstander van onafhankelijkheid. De partij van Puigdemont, die de voorbije jaren al enkele keren verveld is, is daar pas de voorbije tien jaar nadrukkelijk voor gaan pleiten. Opmerkelijk genoeg zijn het nu de links-republikeinen die opnieuw met Madrid aan tafel willen gaan zitten om te onderhandelen. Zij streven in eerste instantie naar een nog breder draagvlak bij de bevolking, gevolgd door een erkend referendum. Puigdemont en co willen het spel harder spelen, zij gaan ervan uit dat ze in 2017 een mandaat gekregen hebben en dat nu ook moeten uitvoeren.’

Polarisatie

In 2017 haalden de independentistas het zeer nipt: heeft u het gevoel dat een breder draagvlak voor onafhankelijkheid ook echt haalbaar is?

‘Dat denk ik wel. Zeker bij de migranten – niet zelden uit Latijns-Amerika afkomstig – zit er nog wel wat potentieel, lijkt me. Uiteraard zullen die nooit uit puur emotionele redenen voor onafhankelijkheid stemmen, maar wél als je hen ervan kan overtuigen dat ze daar ook economisch beter van zouden worden. Of wanneer je hen de Catalaanse nationaliteit als een vette vis voorspiegelt.’

Vandaag is de officiële lijn van de Catalaanse regering dat ze enkel met Madrid aan tafel wil gaan zitten als er op termijn ook een officieel – en dus door Madrid erkend referendum – volgt. Dat is vanuit Spaanse optiek bekeken totaal onaanvaardbaar. Hoe raken we hier dan ooit uit?

‘Heel eerlijk? Ik vrees dat er geen oplossing is. De optie van een Catalonië zonder Spanje is eenvoudigweg totaal onrealistisch.’

Draaien de links nationalistische politici de bevolking dan toch geen rad voor de ogen, door hen voor te houden dat er wel degelijk ruimte is voor een onderhandelde oplossing en voor een bindend referendum?

‘Daar heb je een punt, maar zien we dat vandaag ook in Vlaanderen niet gebeuren? Zo’n partij kan moeilijk anders dan trouw te blijven aan de eigen principes en programmapunten, zeker als het over een van de bestaansredenenen van de partij gaat.’

Hoe ziet u de situatie de komende jaren verder evolueren? Dreigt de polarisatie binnen de samenleving nog verder toe te nemen?

‘Ik merk bij heel wat Catalaanse vrienden dat zij hun karretje indertijd misschien wel mee aan de wagen hebben gehangen, maar dat dat soms ook deels in de roes van het moment gebeurde. De echt overtuigde kern was wellicht een stuk kleiner dan de twee miljoen Catalanen die in 2017 formeel pro-onafhankelijkheid stemden. En dus kan die Catalaanse bevolking vandaag misschien ook wel gepaaid worden met wat meer autonomie, met meer geld voor een aantal noodzakelijke investeringen én met meer respect voor hun taal. En voor de rest moet Madrid hen vooral zoveel mogelijk met rust laten.’

Maar zelfs dat lijkt voor Madrid vandaag onbespreekbaar, want het betekent natuurlijk ook gezichtsverlies?

‘Officieel wel, maar politiek kan er natuurlijk ook veel onder tafel onderhandeld worden. Wat mij betreft is dit hoe dan ook de enige mogelijke uitweg op dit moment.’

Het boek ‘Het Catalaanse labyrint’ door Sarah De Vlam is hier te koop.

Catalaans nationalisme

Sarah De Vlam in Catalonië: ‘De soufflé lijkt hier toch stilaan in elkaar te zakken’