Tijdens de eerste lockdown daalde het aantal opnames in de Belgische ziekenhuizen met meer dan 15.000, en met meer dan 10.000 tijdens de tweede lockdown. Op een korte periode in de zomer en één voor de eerste lockdown na, waren er in 2020 minder ziekenhuisopnames dan in 2019. De daling wordt toegeschreven aan het uitstel van niet-covidzorg en de opschaling van de Intensieve Zorgen.

Cijfers over de reële druk op Intensieve Zorgen tijdens de eerste lockdown tonen een eerder diffuus beeld: achteraf gezien had een verhoging van de capaciteit met gemiddeld 25% volstaan in plaats van 70%.

Voor Luc van Gorp en Paul Callewaert, de directeurs van de twee grote Belgische ziekenfondsen, is een reflectie over de rol van het ziekenhuis in de samenleving aan de orde. ‘Misschien moeten we ons afvragen of alle ziekenhuisopnames vóór de coronacrisis wel echt nodig waren’.

Uitstel niet-covidzorg

Dat het aantal ziekenhuisopnames fors is gedaald in 2020 – met respectievelijk 47% tijdens de eerste lockdown en 26% tijdens de tweede – blijkt uit cijfers van het Intermutualistisch Agentschap (IMA). Concreet gaat het over een daling van alle niet-dagopnames. Ook cruciale diensten zoals Intensieve Zorgen tekenden gemiddeld minder opnames op in 2020, zeggen de cijfers van het IMA.

De daling van opnames tijdens de eerste golf werd al eind december gesynthetiseerd door het Federaal Kenniscentrum Gezondheidszorg (KCE), en voor een groot deel toegeschreven aan het uitstellen van alle niet-covidzorg door de ziekenhuizen zelf, maar ook door de burger. Uit de studie van het KCE blijkt dat ziekenhuizen vragende partij zijn om het uitstellen van niet-covidzorg aan hen over te laten als de regionale situatie dat toelaat, en niet aan een centraal overheidscomité. Het gebrek aan personeel met IZ-expertise bij de extra gecreëerde bedden in kleinere ziekenhuizen heeft tijdens de eerste golf ook mogelijk geleid tot een hogere mortaliteit, concludeert het KCE.

Zorgniveau 2019 niet ingehaald

Tijdens de eerste golf waren ziekenhuizen verplicht om hun reguliere zorg uit te stellen. Daardoor zijn heel wat mensen niet behandeld voor verschillende (chronische) aandoeningen. Vanaf de exitperiode in mei, kwam de zorg voor deze mensen traag op gang. In 2020 hebben ziekenhuizen nergens het zorgniveau van 2019 ingehaald. Tijdens de tweede golf hebben de ziekenhuizen hun reguliere zorg minder teruggeschroefd, en is het aantal opnames eveneens gedaald. Die daling is weliswaar kleiner.

Dé vraag is of er tijdens de lockdowns in 2020 daadwerkelijk ziekenhuizen in de problemen kwamen door de corona-epidemie. Voor de eerste lockdown heeft het KCE daarover een beeld. De kleine en middelgrote ziekenhuizen hebben hun capaciteit op Intensieve Zorgen toen preventief met 70% verhoogd, de grote en universitaire ziekenhuizen met 30%.

25% verhoging voldoende

De kleine ziekenhuizen in België hadden volgens de bredere wetenschappelijke cijfers van het KCE – die de synthese onderbouwen – geen capaciteitsproblemen op Intensieve Zorgen. Voor de middelgrote ziekenhuizen was achteraf bekeken een verhoging van 10 tot 25% van de IZ-capaciteit voldoende geweest. De grotere niet-universitaire ziekenhuizen kenden evenmin capaciteitsproblemen. Voor de universitaire ziekenhuizen zou een verhoging van de IZ-capaciteit met 10% voldoende zijn geweest. Door de lockdown weten we echter niet hoe de situatie eruit had gezien zonder lockdown.

Het probleem van deze cijfers is dubbel: het betreft gemiddelden die niets over individuele capaciteitsproblemen bij ziekenhuizen zeggen. En: het betreft een niet-officiële interpretatie van het KCE-rapport over de eerste lockdown. Bij het KCE wil men bij de officiële analyse blijven dat de Belgische ziekenhuizen capaciteitsproblemen op Intensieve Zorgen hadden gekend zonder ingrijpende maatregelen, en dat capaciteitsproblemen vooral te maken hebben met onvoldoende gespecialiseerd personeel dat deze verhoogde capaciteit moest bolwerken.

‘Transfers beperkt’

De aanpak van de eerste en tweede coronagolf door de ziekenhuizen zijn ook moeilijk met elkaar te vergelijken. Tijdens de eerste golf waren er pas transfers tussen ziekenhuizen bij capaciteitsproblemen. Volgens het KCE was het aantal transfers tijdens de eerste golf ‘beperkt’. Tijdens de tweede golf werd er preventief getransfereerd, voor er capaciteitsproblemen waren.

Navraag over de cijfers voor elk afzonderlijk ziekenhuis bij het KCE, levert een doorverwijzing naar Sciensano op. Maar deze specifieke informatie wordt niet publiek gemaakt.

‘Ziekenhuisopnames voorkomen’

De vrijgave van de opnamecijfers van het IMA voor het volledige jaar 2020 door het Intermutualistisch Agentschap, zet de directeurs van de Belgische ziekenfondsen alvast aan het denken.

‘Wat de impact van de lockdownmaatregelen op de ziekenhuizen is, daarop zijn verschillende analyses van toepassing’ zegt Luc Van Gorp, de voorzitter van de Christelijke Mutualiteiten (CM). ‘Zorg buiten corona is in grote mate uitgesteld, en we weten niet of die ingehaald zal worden. Ik vind de daling van opnames op de afdeling neonataliteit vooral opvallend: er waren blijkbaar minder vroeggeboortes in 2020. Ook bij andere opnames zien we een daling. Misschien brengen deze cijfers ons wel tot het inzicht dat het in sommige gevallen mogelijk is om ziekenhuisopnames te voorkomen.’

Rustig op andere afdelingen

Op de vraag of de ziekenhuizen in 2020 capaciteitsproblemen hadden, antwoordt Van Gorp: ‘We hebben uit de eerste golf geleerd dat spreiding van patiënten belangrijk was. Maar gezien de exponentiële toename van het aantal besmettingen, denk ik dat we het risico niet konden nemen om niet in lockdown te gaan’.

‘Anderzijds: op vele niet-covidafdelingen was het rustig, en kon je zelfs spreken van tijdelijke werkloosheid. Het probleem zat hem onder meer in het tijdelijk tekort aan voldoende geschoolde verpleging voor Intensieve Zorgen. Er zijn in België te veel ziekenhuisbedden voor te weinig gespecialiseerd personeel’.

‘Liever korte pijn’

Dat Steven Van Gucht vorige week nog aan Doorbraak vertelde dat het niet opgaat om heel veel ziekenhuispersoneel extra aan te werven, omdat er na de crisisperiode te weinig werk voor hen zal zijn, daarover doet Van Gorp geen uitspraken. Dat het argument dat er te weinig opgeleid ziekenhuispersoneel is, ad aeternam kan dienen om te pas en te onpas lockdowns af te kondigen, zet Van Gorp wel aan tot de volgende uitspraak:

‘Ik ben in principe voorstander van de korte pijn. Liever gedurende een korte periode strenge maatregelen, dan gedurende een lange periode halfslachtige maatregelen. Maar ik stel vast dat ondanks de erg restrictieve maatregelen we er het voorbije jaar niet in geslaagd zijn Covid-19 volledig terug te dringen. Misschien was dat zonder vaccinatie ook niet mogelijk. Maar we mogen niet onderschatten wat voor een impact deze crisis heeft op het mentale welzijn van heel veel mensen.’

‘Personeelsbuffer én exitstrategie’

Paul Callewaert, de directeur van de Socialistische Mutualiteiten, maakt zich van zijn kant zorgen over de uitgestelde zorg. ‘Ik laat niet na om aan de bevolking te zeggen: stel doktersbezoeken niet uit, en als je voor zorg in een ziekenhuis moet zijn, dan kan dat vandaag perfect veilig. Maar ook ik vraag me af of de aantallen onderzoeken en opnames die we voor 2020 in de ziekenhuizen deden, niet kunnen worden afgebouwd. Dat verdient alleszins stevig onderzoek’.

‘Tijdens de tweede golf is de daling van het aantal opnames minder sterk’, gaat Callewaert verder. ‘De overheid heeft ondertussen ook middelen uitgetrokken om bijkomend personeel aan te werven in de ziekenhuizen. Als we nu een personeelsbuffer aan beginnen te leggen in de ziekenhuizen, dan is mijn standpunt dat er aan een exitstrategie kan gewerkt worden zodra er voldoende vaccinaties zijn, waaronder de meest kwetsbare groepen in de samenleving. Door de extra personeelsbuffer in de ziekenhuizen ben ik ervan overtuigd dat we in normale omstandigheden met het virus kunnen leven zonder lockdowns, en zonder dat onze ziekenhuizen onder druk komen te staan’.

Buffers inzetten

Dat extra personeel na de crisis te weinig werk zal hebben, gelooft Callewaert niet. ‘Voor de coronacrisis zat het ziekenhuispersoneel soms al op zijn tandvlees. Met voldoende extra personeel krijgt het wat ruimte die nodig kan zijn bij een uitbraak. Op die manier vervalt het argument dat lockdownmaatregelen nodig zijn om de druk op ziekenhuizen te verminderen.

De personeelsbuffers, een voldoende vaccinatiegraad en lockdowns zijn communicerende vaten. De investeringen in personeel verdienen zichzelf snel meerdere keren terug in vergelijking met het miljardenverlies door een lockdown. Ook dat is een beschermende solidaire maatschappij’.

Christelijke Mutualiteiten (CM)

Ziekenfondsen: ‘Waren vele ziekenhuisopnames vóór coronacrisis wel echt nodig?’