Negentien jaar geleden — net nadat de Amerikanen er de Taliban van de macht hadden verdreven — leidde Peter Knoope de Nederlandse diplomatieke missie in Afghanistan. Hij werkte nadien jarenlang als terrorisme-expert voor de Nederlandse overheid en publiceert nu regelmatig voor de befaamde Nederlandse internationale denktank Clingendael. Knoope toont zich bijzonder pessimistisch over de gebeurtenissen in Afghanistan en over de mogelijke impact daarvan op het Westen. ‘Dit bewijst het falen van twintig jaar terreurbestrijding.’

U was ambassadeur in Kaboel net nadat de Taliban daar door de Amerikanen verjaagd werden. Heeft u, op basis van wat we nu zien en horen, het gevoel dat het over dezelfde mensen en hetzelfde land gaat? Of is er in die twintig jaar toch iets wezenlijks veranderd?
‘Er is intussen een nieuwe generatie Taliban opgestaan die amper weet of beseft hoe de wereld er voor 11 september 2001 uitzag. De woede en de weerstand onder een deel van de Afghaanse jongeren tegen de Amerikaanse aanwezigheid in het land is dan ook van een heel andere orde dan twintig jaar geleden. Stel je maar even voor dat een Russische bezettingsmacht België decennialang onder knoet zou hebben gehouden en dat er in die periode tienduizenden Belgen zouden zijn omgekomen. Dan zou er wellicht ook flink wat weerstand tegen die Russen zijn.’

Westers denkpatroon

‘De westerse troepen hebben in Afghanistan een dubbele strijd geleverd. Enerzijds was er het conflict met Al Qaeda en met de fundamentalisten. En dus ook tegen een aantal tradities en een levenswijze die heel wat Afghanen tot vandaag als een fundamenteel deel van hun eigenheid en geschiedenis beschouwen. Anderzijds was er een poging om een natie naar westers model op te bouwen. Er zijn de afgelopen decennia ongetwijfels een aantal dingen in positieve zin veranderd, maar in de ogen van vele Afghanen raakten beide doelstellingen grondig met elkaar vermengd.’

‘We hebben in Afghanistan te veel vanuit ons eigen raamwerk gedacht, en onze aanpak daar te weinig afgemeten aan het denkpatroon van de ontvangende partij. Voor heel wat Afghanen staat een maatschappij naar westers model bijvoorbeeld ook gelijk aan vrouwen die niet meer veilig zijn of de massale verspreiding van pornografie. Dat roept dus onvermijdelijk weerstand op.’

Vrouwenrechten

Werd de Amerikaanse invasie twintig jaar geleden door een deel van de bevolking wél als bevrijdend ervaren? De vrouwen bijvoorbeeld zijn er de voorbije jaren maatschappelijk toch sterk op vooruit gegaan?
‘Dat zal ik zeker niet ontkennen. Maar laat ons niet vergeten dat de Amerikanen twintig jaar terug enkel in Kaboel en directe omgeving aanwezig waren. In de rest van het land heersten toen ook de lokale krijgsheren. Daar komt bovenop dat de Amerikaanse special forces zeker die eerste maanden niet bepaald zachtzinnig te werk zijn gegaan, waardoor ze al snel heel veel weerstand opriepen.’

‘Bovendien bleek al snel dat de Amerikanen het verwachtingspatroon rond de “bevrijding” nooit konden waarmaken. Zo keerden er toen plots honderdduizenden vluchtelingen vanuit Irak of Pakistan naar hun geboorteland terug. Dat leidde al snel tot wrevel en nieuwe conflicten. Vele Afghanen maakte toen ook misbruik van de Amerikaanse aanwezigheid om oude rekeningen te vereffenen, met buren, met nieuwkomers, noem maar op.’

‘Als bezetter krijg je maar heel moeilijk vat op de nieuwe dynamiek die dan in zo’n land ontstaat. Niet in het minst omdat je de finesses en gebruiken van die samenleving niet voldoende doorgrondt. Er zijn in die periode dagen geweest dat de Amerikanen 500 mensen doodden. Vaak terecht, maar af en toe ook onterecht.’

Toch valt het maar lastig te vatten dat, na twintig jaar westerse aanwezigheid, dit land zo snel als een rijpe appel opnieuw in de handen van fanatici valt.
‘Ik zie een aantal verklaringen daarvoor. Deels is er sympathie voor de terugkeer naar de traditionele maatschappelijke normen en waarden. Vergelijk het met de brexit: ook het pro-brexit kamp won heel wat zieltjes met een vergelijkbaar pleidooi.’

‘Daarnaast speelt, zoals al aangehaald, ook de woede over de bezetting en de aanpak van de voorbije twintig jaar een rol. In de korte periode dat de Taliban eind jaren negentig zelf aan de macht waren, was het land in de ogen van vele Afghanen gewoonweg ook een stuk veiliger. Last but not least hebben de Taliban al die jaren gewoon ook een stevig gedeelte van het land in handen kunnen houden: ook op militair vlak heeft het Westen dus deels gefaald.’

Strijd tegen terrorisme

Dit belooft weinig goeds voor wat er zich vandaag stilaan ook in almaar meer Afrikaanse landen afspeelt. Van de Sahel tot Mozambique winnen jihadisten aan invloed, destabiliseren ze de lokale maatschappijen en brengen ze op termijn dus ook vluchtelingenstromen op gang?
‘In essentie draait dit om de de vraag: hoe bestrijden we terrorisme op de meest efficiënte wijze? Kijk naar onze aanpak in Irak of in Libië: in geen van die landen heeft ons ingrijpen de situatie verbeterd. Integendeel zelfs. Afghanistan of Mali passen perfect in datzelfde lijstje en tonen aan dat een militaire operatie helmaal niet efficiënt is om terrorisme ten gronde aan te pakken.’

‘Door al die landen loopt één rode draad: we komen altijd te laat. Als je terrorisme echt succesvol wil bestrijden, moet je al in een heel vroeg stadium tussenbeide komen. Bovendien moet je veel meer aandacht besteden aan de voedingsbodem voor dat terrorisme: een disfunctionele of totaal corrupte overheid, mensenrechtenschendingen door de regering, noem maar op. Terroristische bewegingen kapitaliseren en mobiliseren vaak op gevoelens van woede en onmacht bij de bevolking. Je moet overheden dus veel sneller confronteren met hun eigen falen.’

Dat klinkt logisch, maar in al die landen gaat het doorgaans ook om dictatoriale of zeer repressieve regimes die niet wakker liggen van mensenrechten en vaak zeer gewelddadig reageren tegen de eigen bevolking, waardoor ze nog meer geweld en woede uitlokken. Daar hebben we als westerse landen toch weinig of geen impact op?
‘Dat klopt, maar we hebben de afgelopen twee decennia wel altijd een beleid gevoerd waarbij we systematisch wegkeken van de vaak beslissende rol van de overheid of het lokale beleid in het ontstaan van nieuwe terroritische bewegingen. Niet zelden uit eigenbelang: vaak was het economisch ook veel interessanter om een bepaald regime verder te ondersteunen en weg te kijken van het zootje dat die machtshebbers er in eigen land van maakten.’

‘Daar komt nog bij dat we vanuit het Westen vaak ook niet goed weten hoe we daar dan ter plekke verandering in moeten brengen, al was het maar omdat we te weinig inzicht hebben in de bestaande sociale en maatschappelijke dynamiek. Een minister in pakweg Mali, die vertegenwoordigt iets heel anders en functioneert ook binnen heel andere spelregels dan een minister in Nederland of België.’

Inzetten op conflictanalyse

Hoe kunnen we het dan anders en beter aanpakken?
‘We moeten als terroristenbestrijders minder werken op basis van allerlei veronderstellingen en aannames, en veel meer inzetten op conflictanalyse en -beheersing. Wie is nu precies gebaat bij een bepaald conflict? Wie speelt daar een triggerende rol in, en waarom? Hoe zit het met de rol van de overheid in het hele verhaal?’

‘We hebben veel te lang voor te simplistische oplossingen gekozen. Al Qaeda pleegt enkele verwoestende aanslagen in de VS, en als reactie trekken wij naar Afghanistan en slaan we daar militair terug. Dat was op z’n zachtst uitgedrukt naïef. We hadden ons vooraf veel grondiger in die ingewikkelde Afghaanse samenleving en in de verschillende actoren daar moeten verdiepen, waarna we op basis van feiten en onderbouwde analyses actie hadden kunnen ondernemen.

Moeten we dan maar aanvaarden dat pakweg homo’s in bepaalde samenlevingen vogelvrij verklaard worden, of dat vrouwen er radicaal de mond worden gesnoerd omdat de lokale godsdienst dat zogezegd toelaat?
‘Nee, maar de voorbije jaren zijn we steeds meer gaan bestrijden wat mensen denken, in plaats van wat ze doen. Daardoor dreig je de tegenstellingen nog veel harder op te poken. Ik pleit er wél voor om zoveel mogelijk met dergelijke regimes aan tafel te gaan zitten en te praten. Dat doen we met de Chinezen of met de Russen ook. Als internationale gemeenschap moet je mensenrechtenschendingen blijven aanklagen en aan de kaak stellen, en desnoods ook harder ingrijpen en sancties treffen.’

‘Maar puur militair ingrijpen, dat werkt niet, dat zouden we intussen wel moeten hebben geleerd. We zijn zo de voorbije decennia van de ene mislukking in het andere fiasco gesukkeld. Ik pleit dus voor een veel grotere aandacht voor de belangrijke rol van overheden: zij moeten worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid. En we moeten ook veel vroeger optreden als het ergens fout dreigt te lopen.’

Internationale dreiging Taliban?

Europese politici maken zich nu ook zorgen om de internationale dreiging die van het Taliban-regime uitgaat, en om het feit dat ze met hun geld en extremistische ideeëngoed allerlei islamistische bewegingen nieuw leven kunnen inblazen. Terecht?
‘In theorie kan dat natuurlijk, maar ik wil toch benadrukken dat de Taliban nooit echt een internationale agenda hebben gehad. Hun primaire focus lag op Afghanistan. Tegelijk mogen we ook niet blind zijn voor de cruciale rol van Pakistan. Zij hebben de Taliban altijd gesteund, en zullen nu wellicht ook een belangrijke rol spelen in het aan de leiband houden van het nieuwe regime. Ook de Taliban zitten niet echt te wachten op een heropstanding van Al Qaeda.’

Tegelijk groeit in Europa natuurlijk ook de vrees voor een nieuwe massale vluchtelingenstroom vanuit Afghanistan?
‘Ik vrees dat die angst niet ongegrond is: er zullen wellicht heel wat wraakacties volgen onder het nieuwe regime, waardoor het aantal vluchtelingen ongetwijfeld zal aanzwellen. Ik denk dat we ons daar dus inderdaad op moeten voorbereiden, en dan stevenen we meteen ook op een gigantisch dilemma af. Willen we een massa-exodus voorkomen — al was het maar omdat er in Europa geen draagvlak meer bestaat voor de opvang van een groot aantal Afghaanse vluchtelingen — dan moeten we wel aan tafel gaan zitten met de Taliban. Met die mensen dus die we de voorbije twintig jaar vervloekt en met alle middelen bestreden hebben. In plaats van twee decennia geleden al te gaan praten met wat toen al een machtsfactor van belang was, hebben we hen met een gespierde aanpak militair buitenspel trachten te zetten. Die strategie keert nu als een boemerang in ons gezicht terug.

Kunnen we nog vermijden dat de situatie in Afrika, waar het jihadisme en de klimaatproblematiek stilaan een bijzonder explosieve cocktail vormen, ook volledig uit de hand loopt?
‘Wel, ik maar me daar ernstig zorgen over. Het gaat in Afrika ook al lang niet meer enkel om de Sahel: ook in Mozambique, Congo, Tsjaad of Kameroen winnen de jihadisten snel terrein. Dit geeft meteen ook aan hoe zwaar het beleid en de overheid in al die landen falen, en dus moeten we dringend op zoek naar nieuwe bestuursmodellen waar ook de razendsnel groeiende jonge bevolking in die landen opnieuw aansluiting bij kan vinden. Dit wordt op termijn een gigantische uitdaging.’

conflictanalyse

Afghanistan: ‘Te lang voor simplistische oplossingen gekozen’