Voor mij was het alvast een van de momenten van het stilaan aflopende coronajaar: zangeres Hannelore Bedert die ergens in de lente van 2020 voor Radio 1 haar versie van ‘We zullen doorgaan’ bracht, een van de lijfliederen van de betreurde Ramses Shaffy.

De camera die het gebeuren vastlegde, stond in de tuin van de zangeres opgesteld, op zoveel meer dan anderhalve meter. Op de beelden van de opname zien we Bedert door de grote venster van haar werkkamer, verstild zingend, de woorden voor zich uit denkend.

Moeten en zullen

In een fraaie live-versie op YouTube laat Shaffy het nummer openbloeien tot een ode aan de koppige vrolijkheid. Er komen zelfs blazers aan te pas, en een ritmesectie, die het publiek tot een zelfzeker applaus dwingt. Er is tegelijk hoop en opluchting: we moeten godverdomme doorgaan en we zullen daar meteen eens mee beginnen.

Bederts sobere versie van het lied (er is alleen een elektrische piano en een paar stemmen) blijft tot het einde aarzelend, berustend ook. Toch klinkt het mantra van Shaffy uit haar mond niet minder beslist. We beseffen het misschien nog niet volledig, maar we zullen doorgaan – of we dat nu echt willen of niet.

Opgesloten in verdriet

In het voorjaar van 2019 verloor Hannelore Bedert haar echtgenoot Stijn, de vader van hun twee jonge kinderen. Het verlies was onaangekondigd en onoverzienbaar groot. Dat laatste is het nog altijd.

Veel luisteraars van Radio 1 hoorden in Hannelore Bederts versie van ‘We zullen doorgaan’ allicht een aanmoediging in de collectieve strijd tegen het virus. Maar voor de zangeres ging het wellicht nog meer over een andere lockdown: de gevangenschap in het onmetelijke en onuitsprekelijke verdriet die voor haar o al meer dan een jaar duurde.

Rouwgolven

In een recent interview met De Morgen spreekt Bedert uitvoerig over haar rouw, op een manier die velen zullen herkennen. Haar verdriet is nog lang niet voorbij; hoe zou het? Het komt en gaat in golven die de vloedlijn van de rouw nu eens hier, dan weer daar leggen.

Bedert geeft toe dat ze zich op de momenten waarop haar verdriet tijdelijk wegebt, wel eens schuldig voelt: ‘Gaan ze nu denken dat alles weer terug oké is met mij?’ vraagt ze zich af. Freud wist het al: geluk ligt voor wie rouwt heel dicht bij verraad.

Blijven gaan

De taal van het verdriet is een wonderlijk ding. Drukt het hulpwerkwoord in ‘We zullen doorgaan’ een voornemen uit of een net genomen beslissing? Slaat het op een moment in de toekomst of op het heden van de uitspraak? Zullen we dan doorgaan of nu?

Maar ‘doorgaan’… waarmee? Met droevig zijn of een beetje blijer worden? Met het leven zelve? Met volharden in de boosheid? Of betekent ‘doorgaan’ hier misschien het tegenovergestelde van ‘iets blijven doen’? In het Vlaams van Hannelore Bedert kan ‘doorgaan’ ook gewoon ‘vertrekken’ en dus ‘ophouden met iets’ betekenen. ‘We gaan dan eens door.’ Je hoort het Ramses Shaffy niet meteen denken.

De toekomst van een verloren verleden

De taal van het verdriet heeft het dikwijls lastig met werkwoordtijden en andere verwijzingen naar verleden en toekomst. Niemand heeft dat zo helder aangetoond als de Britse dichteres Denise Riley. In haar essay Time Lived, Without Its Flow (2012) probeerde Riley een taal te vinden waarin ze betekenis kon vinden in het helse verdriet waarin het overlijden van haar jongvolwassen zoon Jacob haar stortte.

Jacobs dood sloeg niet alleen een gat in het bestaan van zijn moeder, hij zette ook haar gewone tijdsbesef op losse schroeven. De titel van Rileys essay (‘Geleefde tijd, maar zonder loop’) geeft het al aan: na het overlijden van haar zoon bleef de tijd weliswaar doorgaan, maar Riley kon hem niet langer als gewoonlijk ervaren. Gisteren was Jacob er nog, maar dan, op een dag, plots niet meer en nooit meer.

Say Something Back

Sinds die vreselijke dag vormt het heden voor Riley (en voor haar zoon) niet langer een brug tussen verleden en toekomst. Vooruitkijken naar een moment kan niet meer. Over dat wrange gevoel heeft Riley het in een aantal aangrijpende gedichten die ze verzamelde in Say Something Back (2016), de bundel waarvan de titel ook verwijst naar Jacob: ‘Zeg toch iets terug, zoon!’. Maar de zoon spreekt niet meer.

Rileys rouwtaal is niet de taal van clichés als ‘en toen stond plots de tijd stil’. Zulke versleten metaforen, schrijft Riley in Time Lived, Without Its Flow, doen onvoldoende recht aan het gevoel van wie met een groot verlies achterblijft. De tijd staat ook niet stil voor wie rouwt: hij voelt anders aan, als een steeds maar doorgaand ‘nu’, waardoor een blik in de toekomst net zo pijnlijk is als een blik achterom.

De straf van het verlies

Tien jaar voor haar essay over de dood van haar zoon schreef Riley een wonderlijke tekst waarin ze in de troost een bijzondere vorm van terugkijken ziet. Momenten van troost zijn momenten waarop je terugkijkt naar iets wat verloren is gegaan, met de blik van iemand die nu pas de betekenis lijkt te beseffen van wat er niet meer is.

Om die reden, schrijft Riley, moet de taal van de troost worden gezien als een ‘sentence of retrospect’. In het Engels is ‘sentence’ niet alleen een opeenvolging van woorden (een ‘zin’), maar ook een ‘straf’, de straf waarmee het verlies van een geliefde je om de oren slaat.

De zinnen waarin de taal van de troost zich aandient, kunnen dat verlies niet goedmaken (de tijd kan hoe dan ook niet worden teruggedraaid), maar ze kunnen de ondraaglijke zwaarte van dat gevoel wel wat wegnemen. Troost is nooit een oplossing van het probleem, enkel een verlichting van de pijn die ermee samengaat.

Het vooruitzicht van de terugblik

De titelzin uit het lied van Ramses Shaffy lijkt me een goed voorbeeld van wat Denise Rileys bedoelt met de troostende ‘sentence of retrospect’. De zin brengt troost omdat hij thematiseert wat troost doet. Op momenten waarop we troost nodig hebben, kijken we terug naar een tijd die nooit meer terugkomt, de tijd van vóór het verlies. Dat is inderdaad de straf die met rouwen samengaat.

Maar tegelijk veronderstelt de troost een blik op de toekomst, op een nog te ervaren moment waarin we dat verlies een nieuwe en meer stabiele plaats kunnen geven. En dat lukt bij Riley na veel vallen en opstaan ook. Na lang verloop van als verlammende stilstand ervaren rouw komt ze tot het besef dat haar nieuwe tijdservaring haar in staat stelt haar overleden zoon op een positieve manier bij zich te hebben. Plots begint haar heden ook een onvoorziene toekomst te omvatten, een mentale ruimte waarin moeder en zoon samen kunnen doorgaan.

Iets in de manier waarop Hannelore Bedert het wondermooie lied van Ramses Shaffy zingt, doet me vermoeden dat dat moment er in haar geval ook wel eens zal komen. De vraag wanneer dat gebeurt, is veel minder van belang dan de zekerheid dat het gebeurt – ooit.

coronajaar

Onpartijdigheid VRT nieuwsredactie in vraag gesteld. VRT karig met commentaar

Troosttijd