Nu cultuurprelaat Tom Lanoye de pensioengerechtigde leeftijd heeft bereikt, ziet het ernaar uit dat zijn gekanker op het Vlaams-nationalisme alleen maar zal toenemen. Het is zielige oudemannenpraat van een links-groene relnicht wiens ideologische kramp sinds jaar en dag de maatstaf is van heel de Vlaamse literatuurderij, in wiens naam hij optreedt. Zijn historische roman ‘De draaischijf’ – een collaboratieroman zoals elke Vlaamse schrijver er een moet neergepend hebben- staat bol van de onnauwkeurigheden en verdraaiingen, zoals literatuurcriticus Frank Hellemans hier betoogde.

Cultuuroorlogjes

Het intellectueel niet zo kosjere activisme van Lanoye roept weer de vraag op, of en hoe de overheid zich moet bemoeien met cultuur. Er is het beheer van de infrastructuur, de cultuurhuizen, zorgen dat het er niet binnen regent, en er is anderzijds de subsidiepot die moet verdeeld worden onder alle malcontenten. Voor sommigen hoeft dat subsidieverhaal zelfs helemaal niet. Toch geloof ik als cultuurminnaar in zoiets als een verlicht curatorschap. Een beleidsmaker die vóór alles zelf zot is van kunst, deskundig, boven het geharrewar staat, én kan communiceren met deze lastpakken.

Cultuurpolitiek dus, een gladde kwestie. Vele bevoegdheden zijn als het ware voorbestemd om door links of door rechts beheerd te worden. Sociale zaken en huisvesting, zo van die dingen, dat geef je aan een socialist, dat spreekt toch vanzelf. Veiligheid, politie, defensie, komen zonder twijfel toe aan een rechtse politicus. Maar cultuur? Daar heb je een echte tsjeef voor nodig, zoals er vandaag bijna geen meer gemaakt worden.

Effectief, rechtse politici bekijken cultuur te conservatief, te veel vanuit fatsoen en traditie, terwijl linkse cultuurbeheerders een activistische focus hebben, alsof kunstenaars vooral aan de maatschappij moeten timmeren. Beiden deugen niet. Mijn stelling is dat het centrum, als dat nog bestaat, het uitgangspunt kan zijn van een degelijk kunstenbeleid. Anders blijven we hangen in de klassieke cultuuroorlogjes tussen links en rechts. Helaas komen ook de Vlaams-nationalisten nauwelijks toe aan een eigen, positieve invulling van het begrip ‘cultuur’, als dit niet naar het verleden verwijst, laat staan van hedendaagse kunst.

Personalisme

Antwerps cultuurschepen Eric Antonis (1941-2014)

De beste cultuurminister die we ooit gehad hebben, was dat zelfs vóór de functie officieel werd ingesteld in 1981: Rika De Backer-Van Ocken (1923-2002), in 1974 al minister van Nederlandse cultuur en Vlaamse zaken, zoals dat toen nog heette. De socialisten mochten haar niet, en in haar eigen partij was ze ook behoorlijk dissident omdat ze toen al voor een soort ontzuiling ging. De Backer was verstandig, een feministe zonder hysterische kantjes, kunstzinnig en vooral sereen. Ze kon om met kunstenaars, ze was hun moeder, ook al vonden ze dat ze niet genoeg aan de bak kwamen in het door haar opgerichte Vlaamse cultuurhuis De Brakke Grond in Amsterdam.

Ach ik weet wel, de boerinnenbond en de andere zuilenorganisaties werden goed bediend door de CVP-ministers. Toch stond Rika boven de Vlaamse kneuterigheid, evenals haar opvolger Frans Van Mechelen, de man met het strikje, ook een tjeef, maar toch iemand die cultuur zag als iets dat je vleugels moet geven en laten vliegen. Na hen traden de echte cultuurbureaucraten aan, met dieptepunten als Bert Anciaux, Sven Gatz en Joke Schauvliege.

In Antwerpen herinneren we ons de grote cultuurschepen Eric Antonis en na hem Philip Heylen. Antonis was als stichter-bezieler van het MAS vooral curator, Heylen een goed bestuurder. Beiden dus echte tsjeven, maar breeddenkend en gesteld op een dialoog met de sector. Daarna liep het mis, toen de N-VA absoluut cultuur wou hebben om haar oorlogjes met de linkse hobbyisten uit te vechten. Vandaag zit Antwerpen opgescheept met Nabilla Ait Daoud, ondeskundig ter zake en vooral compleet ongeschikt als aanspreekpunt voor het kunstencircuit. Heel het Antwerpse cultuurbeleid zit muurvast.

Dat de tsjeven de beste cultuurbeheerders leverden, hebben ze zelf proberen te verklaren met de tamelijk vage doctrine van het personalisme. Tegen het individualisme van de liberalen en het collectivisme van de socialisten zou er een derde weg zijn, waarin de mens wordt gedefinieerd als een individu in een sociaal netwerk, een gemeenschap. Waarbij natuurlijk ook de vrijheid moet bestaan om zich te ont-koppelen van de netwerken. Kunstenaars en cultuurmakers worden dan prototypes van die persona, die men in haar autonomie moet laten.

Een cultuuradministratie moet vooral niét proberen het culturele proces te superviseren, laat staan te domineren, maar hooguit te faciliteren. Dingen mogelijk maken, en voor de rest niet de schoonmoeder spelen. Dat klinkt ook weer zo als een open deur, maar behalve hogergenoemde witte raven heb ik het niemand zien beoefenen, dat verlicht curatorschap met zin voor facts & figures.

Jozef de tsjeef

Het Lam Gods: mystieke afbeelding van de kunstenaar?

Onvermijdelijk brengt ons dat terug naar de afkomst van het woord tsjeef, als verbastering van Jozef, voedstervader van Jezus. Iemand als Rik Torfs weet daar veel meer over, maar ik doe toch een poging om het personalisme theologisch te duiden. En ik heb mijn plechtige communie niet eens gedaan.

We hebben het over de mystieke Drievuldigheid. God de Vader is rechts, de Heilige Geest links. Ze houden mekaar in evenwicht, misschien zelfs in een catch greep: autoriteit versus spiritualiteit, de gebeitelde wet versus de anarchie en de vurige tongen. Maar wat doen we met de zoon, Jezus? Hij is een mens, een artiest, een woordkunstenaar, een performer die broden vermenigvuldigt en over het water loopt, of althans die illusie creëert. Een zwart schaap misschien ook, persona non grata. Hij werd opgevoed door de man die zelfs geen plaats kreeg in het Lam Gods-veelluik: Jozef de Timmerman.

Een wat schimmige figuur in de bijbel, omdat Maria onbevlekt is ontvangen en hij dus niet de biologische vader van Jezus kan zijn. Hij is een handwerker/vakman die zijn bescheiden taak van pleegvader ter harte neemt. Dat heet goed bestuur: geen machtspolitiek maar dienstbaarheid. Jozef is de discrete curator. Eens Jezus twaalf is, verdwijnt hij uit het verhaal, tussen de plooien van de geschiedenis, als een voetnoot, terwijl de zoon zijn glorieus pad naar het kruis volbrengt. Met als ultiem exploot de verrijzenis.

Eigenaardig genoeg is die persona nu net het centrale onderwerp van het Lam Gods-schilderij: de mystieke afbeelding van Jezus, de bloedende en schenkende mens, de kunstenaar die we allemaal zijn. Vergeet Tom Lanoye en die andere engerds: we hebben cultuur nodig, kunst moet ons uitdagen, uit onze comfortzone halen. Misschien hebben we dan ook geen cultuurminister meer nodig en evenmin nog een tsjeef om het in goede banen te leiden. Het bloed kruipt toch altijd waar het niet gaan kan, zegt een Vlaams spreekwoord.

curator

Waarom de tsjeven de beste cultuurministers lever(d)en