De voorbije weken waren de prijzen van energie en aardgas niet uit de media te slaan. Oorzaak daarvan was hun recente felle stijging. Plots leek het voor politici, belangenorganisaties en de media zelf weer een prioriteit om die prijzen in vraag te stellen. De overheid neemt immers zo’n stevige hap in de facturen van vooral elektriciteit dat die eigenlijk een verdoken extra belastingbrief is. Wat niet aan bod kwam was dat de manier waarop de elektriciteitsfactuur wordt berekend, op 1 juli 2022 (weer) wordt aangepast. Sommige verbruikers zullen hierdoor een hogere factuur ontvangen.

Oude en nieuwe melkkoeien

Het grote verschil met de forse belastingen op onder meer benzine, alcohol en tabak is dat deze drie algemeen worden beschouwd als luxeproducten. Elektriciteit en aardgas zijn daarentegen basisproducten voor een normaal dagelijks leven. De fiscus ziet echter zijn inkomsten uit het verbruik van vooral tabak dalen. Hij verwacht, door de opmars van de elektrisch aangedreven wagen, hetzelfde ook voor benzine. Politiek heerst er een vrij grote eensgezindheid dat de bestaande algemene personenbelasting inkomsten uit arbeid — in feite dus arbeid — al erg zwaar belast en dat er een omzwaai moet komen, naar bijvoorbeeld kapitaal of (luxe)verbruik. Zoals het energieverbruik.

Vooral de elektriciteitsfactuur is vandaag een verholen extra belastingbrief. Niet alleen door de 21% btw op elektriciteit, maar door diverse accijnzen en heffingen, zeg maar vormen van belastingen. In de elektriciteitsfactuur is de elektriciteitscomponent goed voor minder dan een derde van het totaal. In het recente verleden waren er zowel politieke initiatieven om de belastingdruk op elektriciteit te verlagen (tijdelijke btw-verlaging van 21 naar 6% door Johan Vande Lanotte) als om ze te verhogen (de ‘Turteltaks’ van Annemie Turtelboom).

Veel spelers, complex spel

In de elektriciteitssector verdienen heel wat spelers hun brood. Sommige zijn bij het grote publiek totaal onbekend. Bovenaan de piramide staan de vier ministers van energie en hun kabinetten. Hun loon wordt betaald met algemene (belasting)middelen, weliswaar mee afkomstig van de btw op de stroomfacturen. De werkingsmiddelen van de vier onafhankelijke organisaties (Creg, Vreg, Cwape en Brugel) die toezien op correcte werking van de energiemarkt, worden wel betaald via de elektriciteitsfacturen. De federale ombudsdienst energie wordt dan weer gefinancierd met bijdragen van de elektriciteitsbedrijven. Die rekenen deze kost uiteraard door in de elektriciteitscomponent van de facturen aan hun klanten.

De elektriciteitsproducenten zijn niet een op een dezelfde als de elektriciteitsleveranciers. Sommige leveranciers hebben zelfs nauwelijks productiecapaciteit in België. Andere hebben een onregelmatige productie, zoals de uitbaters van windturbines. Sommige leveranciers hebben meer klanten dan ze zelf kunnen beleveren, andere minder. Ze kopen hun tekorten en verkopen hun overschotten op de groothandelsmarkt. Dan spelen de evenwichtsverantwoordelijken hun rol. Die zien er per kwartier op toe dat de initiële voorziening, aangekocht door de leverancier, gecompenseerd wordt met de stijging of daling, om zo exact overeen te komen met de consumptie van de klant. Sommige, maar niet alle leveranciers, fungeren als hun eigen evenwichtsverantwoordelijke. Al deze tussenpersonen worden uiteraard ook vergoed.

Gemeentebelastingen

Via de elektriciteitsfactuur betaal je ook voor het transport en de distributie van de stroom. Het Belgische hoogspanningsnet — voor het transport — wordt beheerd door Elia, het Vlaamse distributienet door Fluvius en het Brusselse door Sibelga. De meeste aandelen van Elia en alle aandelen van Fluvius en Sibelga zijn in handen van diverse Belgische overheden. Ze genieten dan ook mee van de winst die deze netbedrijven boeken. De inkomsten uit netvergoedingen wegen zwaar door in gemeentelijke financiën. Het wegvallen ervan zou de facto een verhoging van de gemeentebelastingen noodzaken.

Openbare verlichting

Vorige regeringen hebben de subsidies voor hernieuwbare energieprojecten en energiezuinigheid gekoppeld aan de elektriciteitsfactuur, rechtstreeks of onrechtstreeks. Zo is Fluvius via de zogenaamde ‘openbare dienstverplichtingen’ verantwoordelijk voor de gemeentelijke openbare verlichting en voor de uitkering van de Vlaamse subsidies op energiezuinige bouwingrepen. De distributienetbeheerder staat ook in voor de sociale belevering van huishoudelijke consumenten die wegens wanbetaling door hun commerciële leveranciers zijn afgestoten.

Vanaf 2022 zullen die kosten iets minder doorwegen. De Vlaamse regering besliste onlangs dat vanaf 1 januari 2022 de openbare verlichting niet meer op deze manier wordt betaald. In totaal gaat dit om ongeveer 8 miljoen euro per jaar. Per huishoudelijke verbruiker komt dat neer op enkele euro’s per jaar. Een klein verschil, maar het maakt wel een einde aan de onlogische situatie dat de gemeenten, als aandeelhouders van en deelnemers in de winst van Fluvius, zich door de huishoudens laten betalen voor hun eigen verbruik. Fluvius bleef het antwoord schuldig op onze vraag wie vanaf 2022 dan wel zal betalen voor de gemeentelijke openbare verlichting.

‘Middenklasse’ draagt zwaarste lasten

Een aantal belastingen op elektriciteit wordt alleen aangerekend aan huishoudens, niet aan bedrijfsmatige afnemers. De grootste industriële afnemers zijn rechtstreeks aangesloten op het hoogspanningsnet. Zo betalen ze niet mee aan de openbare dienstverplichtingen die worden geïnd via Fluvius. Bovendien zijn hun fiscale bijdragen geplafonneerd. Dit betekent dat ze boven een bepaald verbruikt volume vrijstelling van belastingen genieten.

Aan de onderkant van de markt is er niet alleen de bescherming van de wanbetalers, er is ook het sociaal tarief voor financieel zwakke groepen. Onder bepaalde, vrij scherpe voorwaarden kunnen deze consumenten bij eender welke leverancier genieten van een lager tarief. Die leveranciers kunnen het verschil met de gemiddelde marktprijs recupereren via de Creg, uit de federale heffing op de verbruikersfacturen. Zo komt het gewicht van diverse kosten overwegend op huishoudens uit de ‘middenklasse’ terecht. Via de federale bijdrage betalen de huishoudens ook mee het federale budget voor het beheer en de verwerking van nucleair afval.

Nieuwe aanpassingen in 2022

In de huidige polemiek over de energieprijzen wordt nauwelijks naar de toekomst gekeken. En die zal sommige verbruikers vreemde verrassingen brengen. Zo zal het gebruik van het distributienet vanaf 1 juli 2022 niet meer uitsluitend worden aangerekend op het volume van het verbruik. Via de zogenaamde capaciteitsvergoeding zal het piekverbruik even zwaar doorwegen. Voor consumenten met oude meters wordt dat voorlopig forfaitair bepaald. Maar wie al een digitale meter heeft, wordt vanaf dan deels gefactureerd op basis van het kwartier met het hoogste verbruik per maand. Omdat er voorlopig nog slechts weinig slimme toestellen in omloop zijn, kan het een hele oefening worden om bijvoorbeeld de vaatwasser, de wasmachine en de droogkast niet tegelijk te laten draaien.

Deze nieuwe vorm van tarifering lijkt vooraf zwaar te wegen voor grote huishoudens waarvan de leden op dezelfde momenten thuis actief zijn. Bezitters van een digitale meter en zonnepanelen die het zo kunnen regelen dat ze wassen en plassen terwijl de zon schijnt, kunnen hun factuur wat doen dalen. Volgens de Vreg zal de invoering van het nieuwe nettarief echter weinig invloed hebben op de facturen van doorsnee huishoudens. ‘Vooral klanten met een heel beperkt of sporadisch verbruik zullen naar verwachting iets meer betalen na de invoering van het capaciteitstarief,’ klinkt het. ‘Afnemers met een vrij continu (of relatief groot verbruik ten opzichte van de piek die ze veroorzaken) of groot verbruik is het capaciteitstarief typisch iets voordeliger.’ Continue, grote verbruikers zijn bijvoorbeeld een aquarium of de pomp van een tuinvijver.

Investeren in elektriciteit

Bezitters van zonnepanelen betalen overigens wel netkosten en, via de digitale meter of het forfaitaire prosumententarief, ook voor de stroom die ze op donkere momenten van het net afnemen. In een tijd van stijgende prijzen stijgt wel het rendement van hun investering. In sociale en andere media wordt gemakkelijk geschermd met het argument dat voor heel wat consumenten de drempel voor zo’n investering hoog ligt. Dat is relatief. Een doorsnee installatie kost niet meer dan een degelijke tweedehandswagen.

Het is echter wel een feit dat veel woningen beperkt of niet ideaal zijn voor de plaatsing van zonnepanelen. Woningen met sterk beschaduwde daken bijvoorbeeld. Of grote appartementsgebouwen met talrijke eigenaren, huurwoningen… Het is mogelijk een deel(tje) van je energierekening te recupereren door aandelen te kopen van energieproducenten en -leveranciers of van beursgenoteerde netbedrijven. Ze keren meestal een hoger netto dividend uit dan een spaarboekje. Maar ze blijven — als aandelen — risicogevoelig. En ook hier eist de (federale) overheid haar deel. Van de bruto dividenduitkering houdt ze aan de bron 30% af.

CWAPE

Hoge energieprijzen politiek bewust gekozen kluwen