Als alles goed gaat verschijnt eind september bij Borgerhoff & Lamberigts Een boekje troost. Daarin bundelde ik de twaalf stukken over troost die ik vorig najaar op Doorbraak publiceerde. Ze zijn aangevuld met twaalf bijkomende stukken: twee keer twaalf is een boekje. Er zit troost in symmetrie, in mijn hoofd althans.

Ik ben niet de enige die vindt dat we in tijden van troostnood leven. Net voor mijn typoscript naar de drukker moest, vond ik in de etalage van een Gentse boekhandel The Comfort Book, de jongste publicatie van de Britse auteur Matt Haig.

Haig is een journalist en schrijver, zowel van romans als van een aantal zelfhulpboeken. ‘Mental health guru,’ noemt een Britse krant hem. Op de kaft van zijn nieuwe boek komt een grafische zon op.

Donkere wolken

Vorig jaar al kocht ik The Midnight Library (2020), een van de meer succesvolle romans van de hand van Haig. Begin deze zomer verscheen het boek ook in het Nederlands als De Middernachtsbibliotheek (2021).

The Comfort Book is dan weer geen fictie: de auteur brengt er korte reflecties in samen (vaak maar een paragraaf, soms zelfs een enkele zin) die hem jaren geleden hielpen ontkomen aan de klauwen van een bijzonder zware depressie.

Haig verwijst in The Comfort Book herhaaldelijk naar die duistere periode in zijn leven, maar hij kiest ervoor om de verwijzingen vaag en onuitgewerkt te laten. Dat is jammer. Het maakt het advies dat hij aan zijn lezers wil geven abstract en minder doorleefd.

We krijgen wijsheid na wijsheid, maar geen duidelijkheid over hoe en in welke omstandigheden dat levensadvies de auteur precies van pas kwam. (In het in 2015 verschenen Reasons to Stay Alive is Haig explicieter over de depressie die hem op zijn vierentwintigste trof.)

Zelftroost

Wel duidelijk is dat troost voor Haig zo goed als synoniem is met hoop. Iemand troosten is in zijn ogen iemand hoop geven, en met die hoop de belofte dat het beter wordt. Hoe donker de wolken zich ook samenpakken in je geest, er is altijd wel ergens licht, vindt Haig.

Wie op zoek is naar troost, ziet dat licht niet meteen en daarom hebben we mensen nodig die ons de weg wijzen, de weg van de hoop. ‘Nothing is stronger than a small hope that doesn’t give up,’ schrijft de auteur vooraan in zijn boek. (De uitgever heeft die wervende zin ook op de achterflap geplaatst.)

De Middernachtsbibliotheek

Troost is voor Haig in de eerste plaats zelftroost. Ook al krijgen we uit onze omgeving troostende gedachten en woorden aangereikt, vindt hij, we moeten die gedachten en woorden zelf activeren. Parallel met The Comfort Book las ik intussen ook De Middernachtsbibliotheek. Al van bij de eerste paar bladzijden wordt me duidelijk dat de boodschap van de roman dicht ligt bij de levensfilosofie van Haigs zelftroostboek.

In De Middernachtsbibliotheek staat Nora Seed centraal. Bij het begin van de roman is ze de wanhoop zo nabij dat ze besluit zelfmoord te plegen. Alles wat kan misgaan in haar leven gaat ook mis, zodat ze dat leven enkel nog kan zien als een opeenstapeling van verkeerde keuzes die ze maakte. Keuzes die haar achterlaten met steeds toenemende spijt.

Bij de meeste van haar levenskeuzes heeft Nora iets opgegeven: een studie die wel eens een echte passie had kunnen zijn (glaciologie), een hobby die haar succesvol had kunnen maken (zwemmen), een huwelijk dat het ware levensgeluk had kunnen opleveren (ze liet haar aanstaande bij wijze van spreken voor het altaar staan). En dan gaat Nora’s kat ook nog eens dood.

Groen

De enige oplossing die Nora nog ziet, is die van het zelfgekozen einde. Meteen na het voltrekken van wat ze als haar laatste daad beschouwt, komt Nora in de ruimte terecht waaraan Haigs roman zijn titel ontleent. Deze bijzondere bibliotheek wordt geleid door een oude bibliothecaresse, Mrs. Elm. Ze brengt troost zoals de grote bomen waaraan ze haar naam ontleent: standvastig en beschermend.

De Middernachtsbibliotheek is een gigantische bibliotheek waar het altijd middernacht is en waar de meeste boeken groene kaften hebben (de kleur van de hoop, inderdaad). Elk van die boeken, zo leert Nora van Mrs. Elm, draait rond momenten in het leven van de jonge vrouw. Alleen, ze geven die momenten niet weer zoals ze in werkelijkheid verliepen.

Ze tonen alternatieve versies en maken Nora duidelijk hoe haar leven anders had kunnen lopen als ze niet de negatieve keuzes had gemaakt die haar in haar echte leven met zoveel spijt opzadelden. Door die boeken te openen, wordt Nora naar haar andere levens geflitst en maakt ze mee wat had kunnen gebeuren.

Bril van spijt

In De Middernachtsbibliotheek is Haig uiteindelijk niet minder belerend dan in The Comfort Book. De les die beide boeken bieden, is in grote lijnen dezelfde: wie getroost wil worden, moet het juiste perspectief vinden op het verdriet dat hem of haar treft. En zoals Haig uit ervaring weet: wanhoop is nooit het juiste perspectief.

Wanhoop vertekent, verduistert, vergroot. Het is een wijsheid die Haig bij de klassieken haalt en die het hoofdpersonage uit De Middernachtsbibliotheek met het nodige vallen en opstaan leert.

Nora ontdekt al snel dat ook in de parallelle versies van haar bestaan niet alles rozengeur en maneschijn is. Ook al verwacht ze samen met de lezer van Haigs boek dat haar andere levens per definitie beter zullen zijn dan haar werkelijke leven, blijkt dat zelden het geval.

Door de boeken die Mrs. Elm haar aanreikt, leert ze dat ze het leven dat ze altijd door een bril van spijt bekeek ook op een andere manier kan bekijken: positiever, realistischer, evenwichtiger – kortom, in een gezonder besef dat een mensenleven altijd geluk én pijn zal inhouden; donkere dagen én zonnige.

Aanvaarding en hoop

‘In order to get over a problem it helps to look at it,’ schrijft Matt Haig in The Comfort Book. ‘You can’t climb a mountain that you pretend isn’t there.’

Wie getroost wil worden, moet eerst het probleem waarvoor soelaas nodig is onder ogen zien. De aanvaarding van dat probleem is in Haigs ogen ook niet tegengesteld aan de hoop die bij echte troost in het geding is. De aanvaarding van het verdriet – de juiste inschatting ervan – is nodig om de hoop te vinden die tot de verwerking van het verdriet leidt.

The Comfort Book en De Middernachtsbibliotheek zijn zoete broodjes (te zoet naar mijn smaak). Vooral Haigs roman deed het in zijn oorspronkelijke versie erg goed in de boekhandel.

Maar ook al ben ik het eens met de kritiek die The Midnight Library kreeg (té expliciet, té eenduidig, té idealiserend), het valt niet te ontkennen dat Haig in zijn verhaal over Nora duidelijk maakt wat troostboeken doen. Ze werpen een ander licht en bieden nieuwe inzichten die de lezer anders wellicht niet zou hebben gekregen.

In tegenstelling tot de boeken die Nora leest, gaan troostboeken natuurlijk niet letterlijk over het leven van de lezer. Maar wie op zoek gaat naar troost in de letteren, zal de boeken die soelaas moeten bieden wel betrekken op het eigen leven.

Of ze het gewenste effect hebben, zal elke lezer voor zich moeten uitmaken, bij voorkeur in het besef dat dat zeker niet altijd het geval zal zijn. Zo gaat dat immers met troost: ‘now it works, now it doesn’t.’

Denk je aan zelfmoord en heb je nood aan een gesprek, dan kan je terecht bij de Zelfmoordlijn op het nummer 1813 of via www.zelfmoord1813.be.

De Middernachtsbibliotheek

Een troostbliotheek