Op 1 september is gestemd voor de deelstaatsparlementen in Thüringen en Saksen. De opkomst was hoger dan bij voorgaande verkiezingen. De grote winnaar was de AfD die met voorzitter Björn Höcke in Thüringen met 32,8% de sterkste kracht werd. Ook Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW) deed het goed. De nieuwe ‘links-rechts partij’ kwam op 11% in Saksen en 15% in Thüringen.

SPD, FDP en Bündnis 90/Die Grüne die Duitsland sinds 2021 regeren, verloren op dramatisch wijze. De sociaaldemocraten van bondskanselier Scholz behaalden 7,3% in Saksen en 6,1% in Thüringen. De liberale FDP verdween volledig uit de regionale volksvertegenwoordigingen. Ook de groenen haalden de kiesdrempel in Thüringen niet. De CDU blijft in Saksen nipt de sterkste kracht met bijna 32%, op de voet gevolgd door de AfD met 30,6%. De huidige deelstaatscoalitie met sociaaldemocraten en Bündnis 90/Die Grüne zullen de christendemocraten er niet kunnen voortzetten. In Thüringen werd de CDU tweede met 23%.

Dr. Axel Salheiser

Dr. Axel Salheiser is wetenschappelijk directeur van het Institut für Demokratie und Zivilgesellschaft (IDZ) in Jena in de deelstaat Thüringen. We spraken hem over het gedrag van de kiezer, de achtergronden en de mogelijke gevolgen.

– Een regering van CDU en AfD is in beide deelstaten de meest voor de hand liggende coalitie. Zal die er uiteindelijk komen?

Axel Salheiser: ‘Als je naar de cijfers kijkt, dan ligt dat inderdaad voor de hand… als de AfD een democratische partij zou zijn. Het probleem is dat alle partijen – inclusief CDU – niet met de AfD willen samenwerken. De AfD claimt weliswaar met alle partijen gesprekken aan te willen gaan over een mogelijke coalitie, omdat ze daar naar eigen zeggen recht op hebben, omdat dat de wil van de kiezer zou zijn. De facto is het zo dat twee derden van de kiezers in zowel Thüringen als Saksen op partijen heeft gestemd die niet met de AfD samen willen werken. In beide deelstaten zullen door CDU geleide coalities tot stand komen. In welke constellatie zullen we de komende dagen gaan zien. Het wordt spannend, want hoewel een samenwerking met BSW of Die Linke voor de christendemocraten moeilijk zal zijn, is er eigenlijk geen andere meerderheid mogelijk.’

– En CDU gaat woord houden en niet met de AfD een regering vormen?

‘Ik ga ervan uit dat CDU woord gaat houden. Ik denk dat de christendemocraten goed begrijpen wat een coalitie met de AfD zou betekenen. Dat ze compromissen zouden moeten sluiten met voorstellen van de AfD die antidemocratisch en racistisch zijn. De AfD ging de verkiezingscampagne in als partij die strijdt tegen alle andere partijen. Ze maakte CDU onder meer verantwoordelijk voor de ondergang van Duitsland, zoals ze het noemen.’

– De grote winnaar is ondanks alles de AfD. Een partij die van het ene schandaal naar het andere rent. Waarom weerhoudt dat de kiezer er niet van toch op die partij te stemmen?

‘Die schandalen maken geen indruk op de AfD-kiezer. Wat Maximilian Krah als lijsttrekker voor de Europese verkiezingen allemaal verkeerd zou hebben gedaan, is nauwelijks van belang. Bovendien werden zijn uitspraken door de eigen achterban vooral goedgekeurd. René Aust nam de fakkel destijds over van Krah na diens spreekverbod. Aust komt zelf uit Thüringen en deed dat heel goed, zonder schandalen. Hij was ook hier weer op campagne en sprak samen met Höcke over thema’s die uitstekend liggen bij de AfD-kiezers. Volgens enquêtes waren de belangrijkste onderwerpen voor de kiezers in Thüringen migratie, criminaliteit en veiligheid. Dat zijn typisch thema’s waarmee AfD scoort met populistische oplossingen.’

– Wat vindt u ervan dat de overheid demonstraties tegen rechts – lees AfD – in Duitsland ondersteunde en probeert de partij en haar media te verbieden?

‘De kritiek aan de AfD en het blootstellen van de partij is niet zozeer dat wat de partij groot heeft gemaakt. Destijds werd een discussie in gang gezet om een mogelijke verbodsprocedure voor de partij te onderzoeken omdat ze democratische grondbeginselen schendt. Die discussie is uiteindelijk op politiek niveau verzandt. Omdat men de kiezer niet voor het hoofd wilde stoten. Dat was het werkelijke probleem.’

– Zou een AfD-verbod doelmatig zijn geweest?

‘Of alle doelen bereikt zou worden, is niet het belangrijkste. Wat bij de verbodsdiscussie ontbrak was consequent handelen. Als er redenen bestaan die de partij zouden moeten verbieden, omdat ze democratische grondbeginselen schendt, dan moet die partij ook consequent verboden worden. En die zijn er genoeg. De AfD schaft menselijke waardigheid, het democratieprincipe en gelijkheid af, niet direct, maar er zijn genoeg aanwijzingen voor.’

– BSW van Sahra Wagenknecht had eveneens succes in de beide deelstaten. Als we over democratische grondbeginselen praten; geeft u dan de voorkeur aan Sahra Wagenknecht of aan AfD-voorzitter Alice Weidel?

‘Het ligt voor de hand deze beide politici te vergelijken, ook omdat ze beide sterke sprekers zijn. Alice Weidel is het uithangbord van een extreemrechtse partij. Sahra Wagenknecht is het uithangbord van een nieuwe partij die vooral vist in de vijver van voormalige Die Linke-stemmers. Zij verklaarde ook meermaals met haar BSW een links alternatief tegen de AfD te willen bieden. Ze wil thema’s bespreekbaar maken die volgens haar voor verkeerde ontwikkelingen in ons land staan. Die Linke heeft thema’s laten liggen die BSW nu heeft opgepakt; woningnood, sociale ongelijkheid met de focus op Oost-Duitsland. Maar Wagenknecht gebruikt daarbij niet de AfD-retoriek van het uitsluiten of schuld leggen bij migranten en minderheden. Ik zou BSW niet als antidemocratisch willen bestempelen. Of de partij van Wagenknecht genoeg personeel heeft om ministers te leveren voor de deelstaatregeringen is een andere vraag.’

– BSW positioneert zich als vredespartij. De partij wil geen wapenleveringen meer aan Oekraïne en geen stationering van Amerikaanse raketten in Duitsland. Is dat een thema dat leeft in Thüringen en Saksen?

‘In principe ja. Dat geldt voor heel Oost-Duitsland. Vooral ook vanwege de ambivalente verhouding tot Rusland. Er heerst bij ons een groot anti-amerikanisme, een erfenis uit de DDR-tijd. Op school werd bij ons gesproken over geallieerde bommenterreur als we de bombardementen van Dresden en andere Duitse steden tijdens de les behandelden. Rusland wordt in de optie van veel mensen hier benadeeld, net als de voormalige DDR destijds. Dat verbindt. En naast de culturele redenen is er de economie. Veel productiebedrijven zijn afhankelijk van export naar Rusland. En natuurlijk ook van goedkope stroom en grondstoffen die door de sancties zijn weggevallen. Maar dat thema is ook opgepakt door de CDU-minister-president van Thüringen. Hij eiste ook al een normalisering van de verhoudingen met Rusland. Volgens enquêtes moet ik erbij zeggen dat slechts 5% de Russische oorlog tegen Oekraïne als belangrijkste thema zagen. Andere factoren waren zeker belangrijker voor het succes van BSW.’

– De Russische pers is zeer blij mee het succes van Wagenknecht. Hoe serieus is haar strijd voor Rusland?

‘Ze is destijds groot geworden als fris gezicht van een communistisch platform. Daar was ze vooral bezig met het bagatelliseren van de misdaden van Stalin en het DDR-regime. In het Rusland van Poetin wordt zo iemand – die bovendien nog eens strijdt voor een vrede ten koste van Oekraïne – natuurlijk als held gevierd. Ze zei gisteren nog dat ze deelname van haar partij aan een coalitie voor een deelstaatregering, koppelt aan een voorwaarde: ze wil dat op nationaal niveau wordt gewerkt aan een einde van de ondersteuning voor Oekraïne en een – citaat – ‘diplomatieke oplossing’ van het conflict. Of dat haar gaat lukken in een regering met CDU, gaan we zien.’

– Zullen de resultaten in Thüringen en Saksen effect hebben op de landelijke regering?

‘De regeringspartijen zijn natuurlijk flink bestraft. Vooral voor de SPD van bondskanselier Scholz is het een harde slag. Het had niet veel gescheeld of ze hadden zelfs de kiesdrempel van 5% niet gehaald. Ook de groenen hebben enorme verliezen geleden, hoewel ze nooit sterk waren in het Oosten. De FDP speelt al helemaal geen rol meer. De mensen in het land hebben het gevoel dat de huidige regering zich niet bezighoudt met de ware problemen. Niet alleen in de migratie, maar ook op andere terreinen waar een goed crisismanagement noodzakelijk is, kon de huidige regering niet overtuigen. Daaruit ontstaat een gevoel van machteloosheid bij de burger.’

– Denkt u dat de resultaten in Thüringen en Saksen zullen leiden tot vervroegde verkiezingen op nationaal niveau?

‘Hoewel CDU geluiden in die richting liet horen, denk ik niet dat een resultaat in twee deelstaten een dergelijke verandering teweegbrengt. We moeten wachten tot de reguliere verkiezingen in de herfst van 2025.’

– Ziet u uit democratisch oogpunt ook positieve aspecten bij de verkiezingsuitslag?

‘Het aantal mensen dat niet is gaan stemmen, was nog nooit zo laag. De mensen hebben dus vertrouwen in democratische verkiezingen. Bovendien biedt de verkiezingsuitslag degenen die zijn bestraft ook de mogelijkheid zich te herpakken. Voor diegenen die veel ondersteuning kregen is dit de kans te laten zien dat ze willen meewerken aan het actief vormen van een democratische politiek.’

deelstaatsparlementen

Verkiezingen in Thüringen en Saksen: ‘De burger heeft een gevoel van machteloosheid’