We zitten volop in de transitie naar een digitale wereld, en dat zal nog een tijdje duren. Het is echt begonnen in de jaren ’90, en we kunnen ons afvragen of we al halfweg zijn. De digitalisatie heeft wel al geleid tot het verminderen of verdwijnen van een aantal activiteiten. De post ziet haar briefverzendingen ieder jaar spectaculair dalen, terwijl de pakjesafhandeling sterk stijgt.

Voordeel is dat er minder papier wordt verbruikt. Het is wel nadelig voor de winkels in de retail: velen hebben reeds hun deuren moeten sluiten, terwijl online winkels als Amazon en Bol.com fantastische zaken doen. Corona heeft dit proces trouwens versneld.

Zelfstandige of werknemer?

Maar ook de klassieke sociale verhoudingen komen op de wip te staan doordat de digitalisatie gepaard gaat met nieuwe zakenmodellen, waarbij de tewerkgestelden zelfstandigen zijn. Het laatste jaar kwamen het Britse Deliveroo (maaltijdbezorging) en het Amerikaanse Uber (taxidienst) regelmatig in het nieuws omdat er een onzekerheid is over het statuut van de mensen die er werken. Zijn het zelfstandigen of werknemers in loondienst?

Er werden zowel in binnen- als buitenland reeds diverse juridische twisten uitgevochten, maar er is geen eensluidend antwoord. Om die reden heeft de Europese Unie (EU) trouwens een nieuwe richtlijn voorgesteld om daar enigszins een lijn in te trekken.

Apps

In wat volgt concentreren we ons vooral op Deliveroo en Uber, die je gemakkelijk kan bedienen met de app op je smartphone. Mijn zoon bijvoorbeeld doet graag een beroep op Deliveroo. Toen de restaurants moesten sluiten gedurende de lockdowns waren de take aways en de koerierdiensten als Deliveroo een interessant alternatief voor de horeca om toch nog inkomsten te verwerven.

Uber is een online taxidienst waar particulieren met een eigen wagen voor werken. Het is voor de consument heel gemakkelijk: of je nu in Moskou of Lissabon bent, je kan overal op Uber op een gebruiksvriendelijke manier een beroep doen. Je ziet op de app hoeveel wagens er zijn, hoelang je moet wachten en wat de prijs is. Alles wordt verrekend via de kredietkaart die reeds geregistreerd was. Maar de vakbonden zijn om gebruikelijke redenen niet zo gelukkig met deze evolutie.

Onvoldoende sociale bescherming

Als zelfstandigen hebben de chauffeurs van Uber en de maaltijdbezorgers van Deliveroo (en andere soortgelijke bedrijven zoals Uber Eats) een onzeker statuut en genieten ze weinig sociale bescherming. Maar volgens de vakbonden gaat het om schijnzelfstandigheid. Ze beweren dat de platformen in feite hun mensen bijsturen en begeleiden via allerlei algoritmen. Daardoor zijn het in feite werkgevers die vakantiegeld, ziekteverlof en pensioenen zouden moeten uitbetalen. De koeriers zouden in die optiek ook een minimumloon moeten krijgen, wat de kost voor de platformen sterk kan doen opdrijven.

Juridische disputen

Verschillende rechters in het buitenland, zoals bijvoorbeeld Nederland en Spanje, hebben zich reeds over de kwestie uitgesproken, en bevestigd dat het in feite om schijnzelfstandigheid gaat. Het was dus een grote verrassing wanneer de arbeidsrechtbank van Brussel eind 2021 besliste dat Deliveroo mag werken met zelfstandige koeriers en ze niet in loondienst moet nemen.

De rechtbank erkent dat er specifieke criteria zijn, zoals de economische afhankelijkheid, die kunnen doen vermoeden dat er sprake is van een arbeidsovereenkomst. Maar dit geldt niet voor de algemene criteria zoals de mate waarin iemand vrij is om te kiezen wanneer men werkt.

Het vonnis geeft aan dat de meerderheid van de koeriers uitdrukkelijk als zelfstandige wil werken, dat ze de vrijheid hebben om in te loggen wanneer ze dat willen en dat er geen hiërarchische relatie bestaat met Deliveroo. De Brusselse arbeidsrechtbank acht het ook onvoldoende bewezen dat het Deliveroo-algoritme de koeriers controleert en zelfs sanctioneert.

Uber: idem

Bij Uber doen zich dezelfde discussie voor. Maar hier bieden de klassieke taxichauffeurs veel weerstand omdat ze zich bedreigd voelen in hun bestaan. Dit heeft vooral in Brussel geleid tot aberrante toestanden.

Een arrest van het Brusselse hof van beroep had in november 2021 geoordeeld dat de 2000 Uber-chauffeurs de Brusselse taxiwetgeving overtraden, en het legde zelfs dwangsommen op. Het Uber-platform werd dan ook gesloten. Op 10 december keurde het Brusselse parlement evenwel een overgangsregeling goed waardoor de Uber-chauffeurs opnieuw taxiritten mochten aanbieden in de hoofdstad, mits aan een aantal voorwaarden werd voldaan. Ze moesten ten laatste begin 2021 reeds een vergunning hebben aangevraagd, en de ritten moeten vooraf via het platform besteld zijn. Onderweg klanten oppikken is dus uit den boze. De chauffeurs moeten ook kunnen bewijzen dat ze dit werk gemiddeld 20 uur per week doen en dat het hun hoofdberoep is.

Desondanks ging Uber naar de Raad van State omdat de regeling niet geldt voor chauffeurs met een Vlaamse of Waalse licentie.

Initiatief Europese Unie (EU)

Omwille van deze tegenstrijdige visies heeft de EU het initiatief genomen en heeft ze op 9 december 2021 daaromtrent een nieuwe richtlijn voorgesteld. De Commissie vermoedt dat er ongeveer 28 miljoen Europeanen in de EU voor een digitaal platform werken, en dit zou tegen 2025 stijgen tot 43 miljoen. Negentig procent van hen zou werken als zelfstandige. Het voordeel voor het platform is dat ze erg flexibel kunnen ingezet worden, contracten van korte duur hebben en ze betaald worden per afgehandelde taak. Maar er is dus geen sociaal vangnet.

Het Europees Parlement had reeds op 16 september 2021 een resolutie aangenomen over eerlijke arbeidsvoorwaarden, rechten en sociale bescherming voor platformwerkers, en dan specifiek voor de nieuwe vormen van werkgelegenheid die gekoppeld zijn aan de digitale ontwikkeling. De voorgestelde Europese richtlijn gaat daar verder op in en staat toe dat de platformen zoals Deliveroo en Uber met zelfstandigen mogen blijven werken. Maar de bewijslast wordt omgekeerd in het voordeel van de tewerkgestelden. Tot nu toe moesten de koeriers of chauffeurs zich tot de rechtbank wenden als ze werknemersrechten wilden verwerven. Door de richtlijn worden ze in de toekomst in eerste instantie als werknemers beschouwd, en is het aan de platformen om aan te tonen dat het wel om zelfstandigen gaat. Volgens CD&V zouden tot 5,5 miljoen Europeanen zo van een betere sociale bescherming kunnen genieten.

Criteria

Volgens de nieuwe richtlijn is een platform een werkgever als de arbeidsrelatie in de praktijk voldoet aan twee of meer van de volgende criteria:

-het platform bepaalt de beloning van de werkende,

-het platform stelt eisen aan het uiterlijk van de werkende (hij moet bijvoorbeeld een uniform dragen),

-het platform monitort de prestaties van de werkende via digitale middelen,

-het platform bepaalt de werktijden,

en het platform beperkt de mogelijkheden van de werkende om voor anderen te werken.

Met deze definitie sluit de Commissie aan op een uitspraak van de Nederlandse rechtbank in Den Haag. Die oordeelde in september 2021 dat de taxi-app Uber zijn chauffeurs in dienst moet nemen, omdat zij rijden onder ‘modern werkgeversgezag’ via de app. De werkende is daarbij afhankelijk van het systeem: de app bepaalt de werktijden en beloning, platformwerkers kunnen niet onderhandelen over tarieven en voorwaarden. Dit is ook zo bij Deliveroo.

Algoritmen

De richtlijn bevat bovendien extra bescherming wanneer de digitale platformen werken op basis van algoritmen door het vergroten van de transparantie. Men wil zo alle werkenden (werknemers en ook zelfstandigen) beschermen. Deze transparantie moet het mogelijk maken om de naleving van de arbeidsvoorwaarden bij algoritmisch beheer te monitoren.

Daaraan gekoppeld wordt er voorzien in een recht om geautomatiseerde beslissingen aan te vechten (bv. als een koerier/chauffeur een slecht rating bekomt), in een menselijke follow-up van geautomatiseerde besluiten en in een verbod voor het verzamelen van persoonsgegevens die niet rechtstreeks verband houden met het werk.

Reactie platformen

De digitale platformen zijn natuurlijk tegen het voorstel. In opdracht van Deliveroo had het onderzoeksbureau Copenhagen Economics aangegeven dat de meerderheid van de koeriers en de chauffeurs zouden stoppen omdat:

-twee derde van hen vindt flexibilteit de belangrijkste reden voor dit soort werk;

-drie kwart doet het als een bijverdienste.

Maar de platformen zullen toch water in de wijn moeten doen, en toch meer mensen in loondienst moeten nemen. Het speelveld moet voor iedereen gelijk zijn, en de arbeidswetgeving moet gerespecteerd worden. In België heeft Deliveroo zich al enigszins aangepast doordat het sinds 2018 werkt met het koeriers die onder het statuut van de deeleconomie werken, waardoor slechts 15 % zelfstandig is.

De deeleconomie omvat een gunstig fiscaal regime: inkomsten verdiend via een erkend online deelplatform gelden als een divers inkomen en worden zo belast aan een apart tarief van 20%, dit tot een bedrag van 5.100 euro bruto per jaar (daarboven ben je zelfstandige waar je wel snel aan kan komen; cijfer inkomsten 2017). De belasting aan 20% wordt ook slechts berekend op de helft van het aangegeven brutobedrag, aangezien er standaard 50% forfaitaire kosten worden afgetrokken.

België kan niet wachten

Ondanks deze voorgestelde richtlijn kan België niet wachten, en de minister van Werk Dermagne (PS) wil ook reeds optreden. Nochtans zou het beter zijn de finale richtlijn af te wachten, en dat de uitvoeringswetgeving in België daarop toe te spitsen. Het zou veel efficiënter zijn. Te meer daar het Belgische voorstel in de grond niet veel afwijkt van het Europese: het vertrekt ook van een ‘weerlegbaar vermoeden’ van arbeidsovereenkomst.

Maar binnen de Vivaldi-regering ontstaat daar natuurlijk weer een polemiek over: de Franstalige liberalen (MR) vrezen dat de platformen zullen verdwijnen. Daardoor wordt echter de nieuwe federale arbeidsdeal geblokkeerd, die tot doel zou moeten hebben om de ganse arbeidsmarkt te moderniseren. Het zwaarste dossier daarbij is dat van het avondwerk tussen 20 en 24 u. in de e-commerce. Voor de socialisten moet dit een uitzondering blijven, terwijl de liberalen wensen dat men veel soepelder moet optreden. Ondertussen doet het Nederlandse bol.com over de grens zeer goede zaken in België omdat Nederland nachtwerk toestaat.

Kansen, zoals Deliverect

Het voorstel van de EU is lovenswaardig. Het is beter dat er voor gans Europa een zelfde regeling geldt. België zou hier beter op wachten. De platformeconomie is echter vetrokken, en dit brengt ook op andere vlakken voordelen en kansen met zich mee. De Gentse start-up Deliverect kreeg bij een nieuwe kapitaalronde eind januari een waardering van 1,4 miljard USD mee, en werd zo reeds 3,5 jaar na haar ontstaan de vierde Belgische unicorn (waardering van boven 1 miljard USD).

Deliverect is gespecialiseerd in software voor restaurants, waarmee deze een betere link kunnen leggen tussen de afhaalplatformen, de koeriers en de eigen keuken. Zo kan het restaurant met die software weten wanneer de koerier (van bijvoorbeeld Deliveroo) er zal zijn, en plannen wanneer de maaltijd klaar moet zijn. Reeds 20.000 restaurants in 30 landen doen zo een beroep op de software van Deliverect.

Deliveroo

Europees Parlement neemt handschoen op tegen Uber, Deliveroo en co

Digitale economie leidt tot sociale disruptie