De machthebbers van de Deutsche Demokratische Republik (DDR) besloten 70 jaar geleden (op 9-12 juli 1952) op een partijconferentie van de SED, de leidende marxistisch-leninistische partij, om met de ‘Aufbau des Sozialismus’ van start te gaan. De daarmee gepaard gaande problemen zouden tot een grote volksopstand, een jaar later, leiden.

Terugdeinzen

Onder het allesziende oog van de Sovjets had de SED al in de eerste jaren van de ‘Sowjetische Besatzungszone’ (SBZ), de voorloper van de in 1949 opgerichte DDR, socio-economische en maatschappelijke hervormingen doorgevoerd die het land op socialistische leest moesten schoeien, bijvoorbeeld de onteigening van de grootgrondbezitters (‘Bodenreform’) en de nationalisatie van banken, ondernemingen en industriebedrijven (‘Volkseigentum’).

Officieel bevond de DDR zich tot 1952 nog in de antifascistisch-democratische fase. Ze hield nog de schijn van een ‘progressief’ pluralisme hoog. Er waren nog burgerlijke partijen zoals de christendemocratische CDU en de liberale LDP die hun autonomie moeizaam probeerden te handhaven. De SED deinsde er nog voor terug de door haar geleide staat voluit ‘socialistisch’ te noemen omdat ze de eventuele totstandkoming van een verenigd, en – uiteraard ‘progressief’ – Duitsland niet bij voorbaat wilde zien mislukken.

Het geweer van schouder veranderd

De Sovjetunie verdedigde deze koers ook officieel nog in haar Duitslandpolitiek. De grote baas in het Kremlin had nog op 10 maart 1952 met de naar hem genoemde ‘Stalin-nota’ de Westerse mogendheden het voorstel gedaan om een verenigd, maar neutraal Duitsland tot stand te brengen, een Duitsland dat dus tot geen enkel militair bondgenootschap zou behoren. Die wezen het af. Ze zagen er immers een manoeuvre van Stalin in om de herbewapening en de integratie van de jonge Bondsrepubliek, de West-Duitse staat, in het Westen, te verhinderen.

Het Kremlin veranderde daarop het geweer van schouder. Duitse eenmaking was niet meer aan de orde, de DDR moest geconsolideerd worden, nu als een echte socialistische staat. Wie – haast naïef – verder bleef geloven in een eengemaakt ‘progressief’ Duitsland, was Georg Dertinger, minister van Buitenlandse Zaken van de DDR. Dertinger stamde uit het vooroorlogse ‘deutschnationale’ milieu en speelde een grote rol binnen de christendemocratische ‘Ost-CDU’. Hij zou het eerste prominente slachtoffer van de koerswijziging van de communisten worden.

Zijn verder ijveren voor de Duitse eenmaking irriteerde zowel de Sovjets als de SED-bonzen. Dat hij daarnaast ook nog pleitte voor de inbedding van de christelijke waarden in een socialistische maatschappij, werd hem niet in dank afgenomen door de atheïstische machthebbers. Op 15 januari 1953 werd hij ’s ochtends vroeg in zijn dienstwoning in Oost-Berlijn uit zijn bed gelicht door de Stasi. Er wachtte hem een elf jaar durende hel in Oost-Duitse gevangenissen (meer over zijn tragische lot in dit artikel in Doorbraak).

Strijd tegen de middenstand en de Kerk

De ‘opbouw van het socialisme’ zou niet van een leien dakje lopen. Ze zou de hele maatschappij nog meer in een dictatoriaal keurslijf persen en zware economische en financiële consequenties hebben. Op het programma stond de collectivisering van de landbouwbedrijven en de aanval op de middenstand door middel van de onteigening van kleine ambachtslui, handelaars en hotelbezitters.

Cultureel-maatschappelijk voerde de SED haar strijd op tegen ‘niet-socialistische’ stromingen en tegen de ‘Junge Gemeinde’, de jongerenwerking van de protestantse Kerk. De Volkskammer, het parlement van de DDR, besloot op 23 juli 1952 ook de vijf Länder (deelstaten) te vervangen door veertien ‘Bezirke’ (districten) ten voordele van een centralistisch bestuur.

De misnoegdheid explodeert

De Sovjets verlangden nu ook dat de DDR als ‘frontstaat’ (aan de grens tussen het Westen en het Oostblok) meer voor haar eigen defensie zou instaan. De vorming van de Kasernierte Volkspolizei (KVP) – de voorloper van de Nationale Volksarmee (NVA) – onttrok duizenden gekwalificeerde jonge mannen aan het productieproces in industrie en landbouw. De Sovjetunie leverde militair materieel aan de KVP in ruil voor machines en producten van de DDR. De ‘opbouw van het socialisme’ moest worden gefinancierd met nog meer belastingen en nog meer besparingen in de consumptiesector.

Toen de SED elf maanden later, in juni 1953, van de arbeiders verlangde dat ze nog harder zouden werken (zonder dat daar een loonsverhoging tegenover stond), explodeerde de misnoegdheid onder de bevolking. ‘Der 17. Juni’ (1953) zou de geschiedenis ingaan als de grote volksopstand van de DDR. Even leek de macht van de SED te wankelen. Tot de Sovjets ingrepen en de opstand bloedig neersloegen. Voor de SED waren de opstandelingen uiteraard ‘fascistische provocateurs’ en mensen die zich door hen hadden laten misleiden.

De wil van het volk

Het verhaal van de ‘Aufbau des Sozialismus’ in de DDR illustreert waartoe een politiek die zweert bij de ‘maakbaarheid van de maatschappij’ kan leiden, wanneer ze geen rekening houdt met wat er onder de bevolking leeft, wanneer ze niet wil luisteren naar de zorgen van de gewone mensen.

De SED heeft het na de volksopstand nog 36 jaar uitgezongen, maar haar tenoren die ‘wisten wat goed is voor het volk’ hebben het tenslotte moeten afleggen tegen de wil en de soevereiniteit van het volk. Met de uitroep ‘Wir sind das Volk’ sloopten de Oost-Duitsers in de herfst van 1989 het krakende SED-systeem.

Deutsche Demokratische Republik

De ‘maakbaarheid van de maatschappij’ als dogma