Honderd jaar geleden werd een visionair politicus aangesteld tot Reichskanzler. Bij ons is hij — onterecht — totaal onbekend.

Gustav Stresemann had het als Duits rijkskanselier en daarna als minister van Buitenlandse Zaken niet onder de markt. Hij moest het schip van staat tijdens de Weimarrepubliek in de jaren ’20 van vorige eeuw door woelige wateren loodsen. Binnenlandse vijanden maakten hem het leven zuur. Desondanks is hij een van de grootste staatslieden van Duitsland.

Op 13 augustus is het precies honderd jaar geleden dat Gustav Stresemann, de voorzitter van de liberale Deutsche Volkspartei (DVP), tot Reichskanzler aangesteld werd. Hij slaagde er op anderhalve dag in een Grote Coalitie te smeden die bestond uit zijn eigen partij (DVP), de links-liberale Deutsche Demokratische Partei (DDP), de sociaaldemocratische SPD en de katholieke Zentrumspartei (kortweg Zentrum). Hij nam tegelijk de functie van minister van Buitenlandse Zaken waar, een functie die hij ook na zijn val als kanselier in november 1923 tot aan zijn overlijden zou bekleden.

Bezetting van het Ruhrgebied

Zijn eerste grote uitdaging was de kwestie van het bezette Ruhrgebied. Op 11 januari 1923 waren Franse troepen, gevolgd door Belgische, doorgedrongen tot in het hart van de Duitse zware industrie, zogezegd omdat de Duitse regering een aantal reparatieverplichtingen uit het Verdrag van Versailles niet nagekomen was. In werkelijkheid wou de Franse regering met die bezetting en de gelijktijdige ondersteuning van separatistische bewegingen in het Rijnland en de Palts het territorium op de linkeroever van de Rijn loswrikken uit Duitsland en onder eigen controle brengen.

De partijloze kanselier Wilhelm Cuno kondigde meteen passief verzet aan. De Duitse arbeiders legden het werk neer en werden vanuit Berlijn financieel ondersteund. Die steunmaatregelen deden dan weer de inflatie pijlsnel tot een duizelingwekkende hoogte stijgen.

Handdoek in de ring

Onderhandelingen met de Franse minister-president Raymond Poincaré brachten geen zoden aan de dijk. Cuno stond in eigen land zodanig onder druk – ook door het verval van de munt – dat hij uiteindelijk op 12 augustus 1923 de handdoek in de ring wierp. Ook opvolger Stresemann kon zijn Franse collega niet op betere gedachten brengen. Hem bleef niets anders over dan op 26 september van datzelfde jaar het passieve verzet te staken, en dus te ‘capituleren’.

Maar wat op een nederlaag leek, zou toch nog gunstig uitdraaien voor de Duitse regering. De Fransen hadden namelijk door hun onbuigzame houding alle internationale steun en sympathie verspeeld, terwijl de Duitsers krediet hadden gewonnen. Ook letterlijk, want een jaar later zou een internationale commissie van experts onder leiding van de Amerikaan Charles Dawes de Duitse reparatiebetalingen afhankelijk maken van de economische prestaties. Het Dawes-plan schiep financiële ademruimte voor de Duitsers en zorgde voor economisch herstel.

Onrust in Beieren en Saksen

Maar voor het zover was, kreeg Stresemann nog af te rekenen met heel wat binnenlandse troebelen. In Beieren had de deelstaatregering onder leiding van Gustav von Kahr in september de noodtoestand uitgeroepen. Extreemrechtse groepen en partijen, zoals de NSDAP, ondersteunden Kahr en ontketenden een ware hetze tegen de regering-Stresemann.

Ze verkochten daarbij ook antisemitische lasterpraatjes over de kanselier, wiens echtgenote een Joodse achtergrond had. Een bevel vanuit Berlijn om daar paal en perk aan te stellen legde Kahr gewoonweg naast zich neer zonder verder enige sanctionering te moeten vrezen. In Saksen en Thüringen was de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD) toegetreden tot de deelstaatregeringen.

De ‘proletarische Hundertschaften’, communistische paramilitaire groeperingen, beheersten er het straatbeeld. Het gevaar van een ‘Deutscher Oktober’, een communistische opstand, loerde om de hoek. De rijksregering verbood die milities, terwijl de rijkspresident de sociaaldemocratische minister-president van Saksen liet afzetten.

Minderheidsregering

De SPD, de coalitiepartner van Stresemann, was zo ontstemd over die reactie dat ze uit de regering stapte. Stresemann leidde dus vanaf dan een minderheidsregering. Op 9 november pleegde Adolf Hitler, de ‘Führer’ van de NSDAP, een putsch in München. Die mislukte, maar hij maakte de jonge extremistische politicus als ‘martelaar’ voor het nationalisme wel in heel Duitsland beroemd.

Van haar kant schreef de SPD het feit dat Hitler die putschpoging überhaupt had kunnen ondernemen toe aan de zwakke opstelling van Berlijn tegenover Beieren. De SPD diende daarom, nu vanuit de oppositie, een motie van wantrouwen in tegen Stresemann. Die reageerde daar een dag later op met de zogenaamde ‘Vertrauensfrage’, de vraag of de parlementsleden hem nog hun vertrouwen schonken. Daarmee kwam er na 103 dagen een einde aan zijn kanselierschap, maar niet aan zijn politieke carrière. Hij werd minister van Buitenlandse Zaken.

Buitenlands kapitaal

Als kanselier had Stresemann in november 1923 de zogenaamde ‘Rentenmark’ ingevoerd. Eén biljoen mark was vanaf dan één Reichsmark waard. Die operatie leidde wel tot sanering van de munt, maar tegelijk waren miljoenen mensen uit de middenstand en de kleine burgerij hun spaargeld kwijt. Velen van hen werden uit verbittering vijanden van de Republiek.

Als minister van Buitenlandse Zaken maakte Stresemann van Duitsland weer een gerespecteerde Europese mogendheid. Op de eerste plaats was er dat Dawes-plan over de reparatiebetalingen. In ruil voor een Amerikaanse lening kwamen de Reichsbank en de Reichsbahn (de Duitse spoorwegmaatschappij) onder internationale controle te staan. De rechterzijde vond dat een ‘aantasting van de nationale soevereiniteit’, maar het plan trok wel buitenlands kapitaal aan.

Onaantastbare grenzen

Wat voor Stresemann telde, was ‘daß Rhein und Ruhr deutsch bleiben, davon hängt unser Leben und Sterben ab’. De Fransen hadden immers bij het Dawes-plan ook beloofd hun troepen uit het Ruhrgebied terug te trekken. In ruil voor Duitse garanties voor hun eigen nationale veiligheid. Stresemann zorgde daarvoor via het Verdrag van Locarno. Duitsland bekrachtigde de onaantastbaarheid van zijn westelijke grenzen met Frankrijk en België – die landen hadden namelijk in 1919 respectievelijk Elzas-Lotharingen en Eupen-Malmédy ‘gekregen’ – en stemde in met de demilitarisering van het Rijnland.

Stresemanns Verdrag van Locarno zorgde er ook voor dat Duitsland – als verliezer van de oorlog lange tijd als ‘paria’ beschouwd – eindelijk tot de Volkenbond kon toetreden. In 1926 kreeg Stresemann samen met de Franse premier Aristide Briand de Nobelprijs voor de Vrede: de verzoening tussen hun beider landen was dan ook een diplomatiek meesterstuk.

Weerbots

Stresemann was een visionair die Duitsland in Europa en de internationale gemeenschap wilde inbedden. Hij moest voor zijn ‘realpolitik’ compromissen sluiten die zijn vijanden als ‘verraad aan de nationale zaak’ beschouwden. Het ironische daarbij is dat Stresemann zelf zich tot de laatste dagen van de Eerste Wereldoorlog als een radicale nationalist en imperialist had opgesteld. Hij liet zich tijdens de grote wereldbrand zelfs verleiden tot uitspraken als: ‘We zullen ons in Calais een Duits Gibraltar kunnen verschaffen.’

Maar de nederlaag van Duitsland en de ellende die er op volgde, hadden hem doen inzien dat de oplossing van alle binnenlandse problemen en het herstel van Duitslands positie in de wereld niet met ideologie en ronkende verklaringen te bewerkstelligen waren. Wel met nuchter en doordacht handelen. Tijdens de Stresemann-jaren 1924-’29 leek Duitsland er weer boven op te komen. Maar te vroeg gejuicht. Stresemann, 51 jaar jong, werd door een hartaanval geveld op 3 oktober 1929, aan de vooravond van de beurscrash van Wall Street. De crisisjaren waren terug.

Deutsche Volkspartei

Gustav Stresemann was Duitslands redder in nood