Als N-VA en Vlaams Belang een zetelmeerderheid halen, dan kunnen ze samen een Vlaamse regering vormen. Alleen, zal N-VA wel scheep willen gaan met Vlaams Belang? Over die vraag zal tussen nu en 2024 nog veel inkt en speeksel vloeien. Ten minste zolang de opiniepeilingen suggereren dat een Vlaams-nationale meerderheid mogelijk is (volgens de jongste peiling zouden N-VA en Vlaams Belang twee zetels te kort komen).

Vlaams-nationaal vetorecht

Het belang van die Vlaams-nationale meerderheid situeert zich echter vooral op het federale niveau. Een staatshervorming vereist het wijzigen van de bijzondere wetten. Daarvoor is een meerderheid van twee derden vereist en een meerderheid in elke taalgroep. Als N-VA en Vlaams Belang samen de helft van de zetels halen in de Nederlandse taalgroep, dan bekomt N-VA een vetorecht over een verdere staatshervorming.

Vandaag telt de Nederlandse taalgroep in de Kamer 88 leden. Er zijn 45 zetels nodig voor een absolute meerderheid, en 44 zetels om een meerderheid te kunnen blokkeren. N-VA en Vlaams Belang hebben er nu samen 43. Dat is één te weinig om een staatshervorming tegen te kunnen houden. Het Vlaams-nationale vetorecht lijkt dus binnen bereik.

Taalgroepen

Maar niets is wat het lijkt in het labyrint van de Belgische instellingen. Het aantal Kamerzetels per taalgroep is tot op zekere hoogte variabel. Tot voor kort telde de Nederlandse taalgroep 89 zetels. Dat komt omdat Tinne Van der Straeten, verkozen op de Ecolo-lijst in Brussel, de eed in het Nederlands aflegde. Na haar aanstelling tot minister werd zij opgevolgd door Guillaume Defossé. Die legde de eed in het Frans af en koos zo voor de Franse taalgroep. Daardoor viel de Nederlandse taalgroep terug tot 88 zetels.

De Nederlandse taalgroep had evengoed uit 87 zetels kunnen bestaan. Maria Vindevoghel, verkozen op de PTB/PVDA-lijst in Brussel, legde de eed af in een mengelmoes van Nederlands en Frans. Op die manier wilde zij bewijzen, voor wie daar nog aan twijfelde, dat zij een goede Belg is. Maar ze werd door Kamervoorzitter Patrick Dewael tot de orde geroepen. Uiteindelijk sprak ze de eedformule eerst helemaal in het Nederlands uit, en daarna pas in het Frans. Op die manier trad ze automatisch toe tot de Nederlandse taalgroep.

Had ze voor het Frans gekozen, dan was de absolute meerderheid in de Nederlandse taalgroep (87 zetels) met één zetel gezakt, van 45 naar 44. De Vlaams-nationalisten waren dan maar één zetel meer verwijderd geweest van die absolute meerderheid.

Brussel

Voor de verkozenen in de tien niet-Brusselse kieskringen wordt de taalgroep bepaald door het gewest waarin de kieskring zich bevindt. Er zijn 87 parlementsleden die worden verkozen in Vlaamse kieskringen en 48 in Waalse. De 15 Brusselse Kamerleden daarentegen kunnen kiezen. Voor hen hangt de taalgroep af van de taal waarin ze de eed afleggen (en als ze dat doen in verschillende talen, dan telt de taal die ze het eerst gebruiken). Die keuze is volledig vrij. Er wordt niet gekeken naar de taal van de identiteitskaart, er zijn geen handtekeningen vereist van andere parlementsleden van een taalgroep, laat staan dat er een taaltest wordt afgenomen. De implicaties van de taalkeuze zijn ook eerder beperkt. De indeling in taalgroepen is enkel van belang voor de bijzondere wetten en voor de alarmbelprocedure. De keuze geldt wel voor de volledige legislatuur.

La Belgique vaut bien une Messe

Wat betekent dit nu voor de Vlaams-nationale meerderheid? Die kan gemakkelijk ongedaan worden gemaakt door de taalgroepkeuze van de Brusselse verkozenen. Stel dat in 2024 de Vlaams-nationalisten 44 van de 87 Vlaamse Kamerzetels zouden halen. Dan kan men de staat niet hervormen zonder de steun van de N-VA. Maar het volstaat dat twee Brusselse verkozene de eed in het Nederlands afleggen, en N-VA verliest dat veto (in een Nederlandse taalgroep die dan uit 89 leden zou bestaan). Bij de parlementsleden van Ecolo en PTB/PVDA zal er het minst aarzeling zijn om dat te doen, onder het motto ‘La Belgique vaut bien une Messe’.

Maar in het uiterste geval kunnen alle Brusselse verkozenen die stap zetten. Dan stijgt het aantal leden van de Nederlandse taalgroep tot 102. N-VA en Vlaams Belang moeten dan samen 51 (of 59%) van de 87 Vlaamse zetels halen om een staatshervorming te kunnen afblokken. Dat is een bijna onmogelijke opdracht.

De Senaat als deux ex machina

Maar dan verschijnt hier de Belgische Senaat als deus ex machina. Wie had dat kunnen denken? Sinds de zesde staatshervorming heeft de Senaat weliswaar veel van zijn pluimen verloren, maar een paar belangrijke bevoegdheden zijn wel overeind gebleven. Zo ook alles wat te maken heeft met institutionele hervormingen. Wijzigingen van de Grondwet en van de bijzondere wetten moeten ook door de Senaat worden goedgekeurd, met dezelfde meerderheden als in de Kamer. Anders gezegd, als het ooit tot een nieuwe staatshervorming komt, dan wordt de Senaat opnieuw belangrijk.

Dat betekent dat er ook in de Senaat een meerderheid moet zijn in de Nederlandse taalgroep voor het wijzigen van de bijzondere wetten. En het goede nieuws is: voor de Senaat ligt de verdeling tussen de leden van de Nederlandse en de Franse taalgroep vast. Er zijn 35 leden van de Nederlandse taalgroep en 24 van de Franse (naast één Duitstalige senator). Voor een staatshervorming is dus in elk geval een meerderheid van 18 Nederlandstalige senatoren vereist. Hier is geen truc mogelijk met Brusselse verkozenen om de Vlaams-nationale meerderheid te breken. Vandaag hebben N-VA en Vlaams Belang samen 16 senatoren. Dat zijn er twee te weinig.

Gecoöpteerde senatoren

Van de 35 Nederlandstalige senatoren zijn er 29 deelstaatsenatoren en 6 gecoöpteerde senatoren. De 29 mandaten van deelstaatsenator worden over de partijen verdeeld op basis van de stemmen voor de verkiezingen van het Vlaams Parlement. Daarbij tellen uiteraard ook de in Brussel uitgebrachte stemmen mee, maar die wegen veel minder door dan bij de zetelverdeling in het Vlaams Parlement zelf. Een verwatering van de Vlaams-nationale meerderheid via de Brusselse stemmen, waarvoor ik hier eerder waarschuwde, is dus niet mogelijk.

Enkel partijen met zetels in het Vlaams Parlement worden toegelaten tot de zetelverdeling voor de Senaat. Een partij moet dus minstens in één kieskring de 5%-drempel halen. Daarbovenop is er ook een 5%-drempel in heel Vlaanderen. Stel bijvoorbeeld dat PVDA of Groen in een paar kieskringen de 5%-drempel halen, maar in heel Vlaanderen onder die drempel blijven, dan worden die partijen uitgesloten van de verdeling van de deelstaatsenatoren. Dat kan in het voordeel spelen van de grotere partijen, dus van N-VA en Vlaams Belang.

De mandaten van gecoöpteerd senator (zes Vlaamse en vier Franstalige) worden op een bizarre manier verdeeld. Dat maakte bij de zesde staatshervorming deel uit van het compromis rond de splitsing van BHV. Om te beginnen gebeurt dit op basis van het verkiezingsresultaat voor de Kamerverkiezing (waarbij voor de verdeling van de vier Franstalige mandaten ook de stemmen uitgebracht in Halle-Vilvoorde worden meegeteld).

Systeem van de grootste rest

In tegenstelling tot alle andere verkiezingen wordt voor de zetelverdeling niet gewerkt met een delerreeks maar wel met het systeem van de grootste rest. Dit is in het voordeel van de kleine partijen. In 2019 was het resultaat daarvan dat de zes grootste Vlaamse partijen elk één mandaat van gecoöpteerd senator kregen. Mocht men, zoals voor de deelstaatsenatoren, de delerreeks D’Hondt hebben toegepast, dan zou er een Senaatszetel verschoven zijn van Groen naar N-VA. Dit vreemde systeem werkt dus eerder in het nadeel van de Vlaams-nationalisten, maar de impact is zeer beperkt.

Ik weet het wel, die technische details over de samenstelling van de Senaat vind je hoogstens in een voetnoot van een handboek grondwettelijk recht. Maar als het effectief tot een nieuwe staatshervorming komt in de volgende legislatuur, dan zouden die details wel eens heel belangrijk kunnen worden. Om aan de vereiste meerderheden te komen wordt het dan nagelbijtend zetels tellen, in de Kamer én in de Senaat. Het is die tweede assemblée die de Vlaams-nationalisten de hefboom zou kunnen bezorgen om een echte confederale staatshervorming af te dwingen.

Noodgreep

Als de Vlaams-nationalisten effectief een blokkeringsmeerderheid verwerven in de Senaat dan blijft er voor het regime nog slechts één noodgreep over. Met een grondwetswijziging kan men de vergrendeling van de staatshervorming via de bijzondere wetten ongedaan maken. Daarvoor is enkel een tweederdemeerderheid nodig in de Kamer en de Senaat. De vereiste dat de betrokken artikels voor herziening vatbaar zijn verklaard kan worden omzeild via artikel 195 (dat de herzieningsprocedure zelf regelt). Zoals bekend is de Vivaldiregering vast van plan om dat artikel voor herziening vatbaar te verklaren.

Als men het echt cynisch wil spelen, dan kan men zelfs eerst via een grondwetswijziging de bijzondere meerderheidsgrendels ongedaan maken, vervolgens de staat hervormen zonder Vlaamse meerderheid, en dan met een nieuwe grondwetswijziging de grendels weer dichtschuiven. Maar dan wordt het stilaan tijd om in het Vlaams Parlement de onafhankelijkheid uit te roepen.

D'Hondt

Hoe de Senaat Vlaanderen kan redden