Onlangs barstte het slapende conflict omtrent Nagorno-Karabach weer uit. De geopolitieke belangen zijn enorm. Hoewel Rusland één van de aanstokers van het conflict blijkt, houdt Moskou de sleutel in de hand om de zaak op te lossen. Poetin heeft echter meerdere ijzers in het vuur. Omwille van opportunistische redenen zou elke verdere inmenging van Rusland voor perverse effecten kunnen zorgen. Rusland kan net als Turkije ook het vuur aan de lont steken.

Armeense ministaat

Armenië weigert de Armeense regio te erkennen als rechtmatig grondgebied van Azerbeidzjan. Na het uiteenvallen van de Sovjetunie brak reeds een oorlog uit tussen de voormalige Sovjetrepublieken Armenië en Azerbeidzjan. Naar verluidt zouden reeds 30.000 doden te betreuren zijn sinds het uiteenvallen van de Sovjetunie. Ook zouden liefst 1 miljoen mensen gedwongen op de dool zijn naar naburige landen (vooral Armenië en Azerbeidzjan, maar ook Turkije, Georgië en Rusland). De kern van de zaak begon in 1921 toen de Sovjetunie de etnisch Armeense regio bij de Azerbeidzjaanse Sovjetrepubliek voegde in een poging om te verdelen en heersen. In april 2016 vond reeds een vierdaagse oorlog plaats. Bij de gevechten afgelopen twee weken mengden Turkse F16’s zich reeds in het wapengekletter en schoten een Armeens jachtvliegtuig van Russische makelij neer.

Diplomatieke, internationale of supranationale organisaties slaagden er nooit in een duurzaam akkoord te bewerkstelligen. In 1994 zorgde de Minskgroep onder leiding van Rusland, Frankrijk en de Verenigde Staten voor een staakt-het-vuren. De Organisatie voor Vrede en Samenwerking in Europa (OVSE) hield toezicht. De facto werd Nagorno-Karabach een autonome Armeense ministaat met Armenië en Rusland als zowat enige bondgenoten. Het gebied noemde zich voortaan Artsach. In tegenstelling tot de niet-erkende republiekjes Abchazië, Zuid-Ossetië en Transnistrië financiert Rusland het ‘autonome’ Nagorno-Karabach niet. De regering in de hoofdstad Stepanakert is bijna volledig afhankelijk van Armenië. Tot overmaat van ramp blijken de leiders in Yerevan (de hoofdstad van Armenië) en Stepanakert totaal verschillende visies op de oplossing van het conflict te hebben.

IGO’s deel van het probleem

Een aantal intergouvernementele organisaties (IGO’s) met tegengestelde doelstellingen maken het conflict tot een geopolitiek kruitvat. De eerste IGO is de Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie (CSTO), opgericht in 1992. CSTO is een soort Russische anti-NAVO. De Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie werd opgericht via het gelijknamige verdrag getekend in Tasjkent (Oezbekistan) op 15/5/1992. De voormalige Sovjetrepublieken Armenië, Kazakhstan, Kirgizië, Rusland, Tajikistan en Oezbekistan traden meteen toe. Later vervoegden Azerbeidzjan, Wit-Rusland en Georgië (1993) het verdrag. Na de nationale ratificaties op 20 april 1994 ontstond de CSTO als militair bondgenootschap en tegengewicht voor de NAVO.

Georgië, Oezbekistan en Azerbeidzjan stapten in 1999 wegens Russische dominantie uit de CSTO en zijn nu lid van de concurrerende IGO GUAM (opgericht in 1997). De GUAM dankt haar acroniem aan de leden Georgië, Oekraïne, Azerbeidzjan en Moldova (de voormalige Sovjetrepubliek Moldavië). De leden van de GUAM verkozen net als Georgië uit de Russische invloedssfeer te treden. Het kwam Georgië op een regelrechte oorlog met Rusland te staan die het ontstaan van enkele niet-erkende ministaatjes veroorzaakte, zoals Abchazië en Zuid-Ossetië.

Ook het Roemeense Moldova, dat ooit bekend stond als Bessarabië (en dus niets te maken heeft met Moldavië, één van de drie historische delen van de huidige EU-lidstaat Roemenië). Dit Bessarabië werd pas zeer laat door de Tsaren op de Ottomanen veroverd en behoort nu tot de vijanden van Rusland. Rusland steunde etnisch Russische opstandelingen tegen de Roemeens-sprekende meerderheid. Die Russische opstandelingen, aangevuld met Russische paramilitairen (met steun uit Moskou), regeren nu de niet-erkende dwergstaat Transnistrië. Dezelfde tactiek gebruikte Moskou in Oekraïne waar etnische Russen op dezelfde manier de Volksrepubliek Donetsk en de Volksrepubliek Loegansk vestigden.

Unie van niet-erkende staten of unie van Russische belangen?

Nagorno-Karabach vormt trouwens met die ‘Russische’ dwergstaatjes een soort unie van niet-erkende staten: de Gemeenschap voor democratie en rechten van staten. De door Rusland bezette Krim en de volksrepublieken Loegansk en Donetsk zijn geen lid, maar erkenden wel de soevereiniteit van die Russische satellietstaatjes. In de praktijk maken ze immers allemaal deel uit van de Russische eengemaakte markt in de vorm van de Euraziatische Economische Unie (EEU), de derde IGO in het verhaal. In 2014 trad Armenië toe tot de EEU. Dat is eigenlijk een Russische single market naar voorbeeld van de Europese Unie. De lidstaten van de EEU zijn sedertdien Armenië, Wit-Rusland, Kazakhstan, Kirgizië en de Russische Federatie. Niet-erkende republieken in de regio, zoals Transnistrië, Zuid-Ossetië en Abchazië willen ook officieel bij de EEU. Poetin stuurde verder uitnodigingen aan Turkije, Oekraïne, Syrië, Mongolië en Azerbeidzjan.

Vooral de uitnodiging aan Turkije is een geopolitieke anti-EU-zet. De kans dat pro-EU-landen zoals Moldova, Oekraïne en Georgië na de militaire conflicten met Rusland of door Rusland gesteunde afscheidingsbewegingen lidmaatschap van de EEU nastreven is nagenoeg nihil. De uitnodiging aan Turkije en haar olierijke bondgenoot Azerbeidzjan zou in Bakoe daarentegen wel de nodige fans kennen. Dit losweken uit de GUAM, waar de Azeri momenteel voorzitter zijn, kadert in een toenadering tot Turkije omtrent de conflicten in Syrië en de oostelijke Middellandse Zee. Turkije zit momenteel op ramkoers met Griekenland rond proefboringen in de Griekse territoriale wateren en rond aanspraken op Griekse eilanden. De EU-toetreding van Turkije is virtueel dood en president Recep Tayyip Erdogan voert steeds meer een anti-Europese en islamistische koers. Met de steun van Turkije zou het inruilen van Armenië voor Azerbeidzjan Poetin goed uitkomen.

Armenen zagen de bui hangen

Recent is Armenië — dat dus economisch en militair een bondgenoot van Rusland is — begonnen met toenadering tot het door de Visegradgroep opgezette anti-Russische Driezeeëninitiatief. Met Russische militaire basissen verkeert Armenië echter in een moeilijke positie. Het land is omringd door hoofdzakelijk islamitische landen met steun van aartsvijand Turkije. Bij verraad door de Russen rest Armenië enkel steun te zoeken in de Europese Unie en daar zal die enkel uit Frankrijk, Griekenland en de Visegradgroep komen.

De relatie tussen Turkije en Rusland is cruciaal. Indien het conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan escaleert dan staan Rusland en Turkije frontaal tegenover mekaar. Dat wordt dan een strijd tussen GUAM en CSTO. De lidstaten van de GUAM zijn naast Azerbeidzjan de gezworen vijanden van Rusland: Georgië, Oekraïne, en Moldova. Als media zoals de VRT zoals in het journaal van 10 oktober beweren dat Rusland op goede voet staat met zowel Armenië als Azerbeidzjan dan lijken ze jarenlang de actualiteit niet te hebben gevolgd. Azerbeidzjan stapte meer dan twintig jaar geleden boos uit de CSTO en zocht toenadering tot Turkije en de vijanden van Rusland. Binnen de GUAM zijn Turkije en Letland observatoren. Bij een escalatie verkeert Georgië dus in de situatie van België in 1914. Russische of Turkse troepen zullen door Georgië willen trekken. Dat Georgië geen partij is voor de Russen bleek in 2008 bij de oorlog over Abchazië en Zuid-Ossetië. Turkije langs de andere kant liet reeds eerder een begerig oog vallen op delen van Armenië en Georgië. Een escalatie dreigt dus de hele regio in een oorlog te storten.

Om de zaken te compliceren lopen pijplijnen van Azerbeidzjan (aan de Kaspische Zee) over Georgië naar de Zwarte Zee. Op die manier vloeit alle olie en gas uit Bakoe rond Rusland. De belangrijke havenstad Batoemi aan de Georgisch-Turkse grens bevindt zich in de autonomie regio Adzjarië die in 2004 Russische hulp zocht in een conflict met de Georgische regering. De Adzjaren zijn Georgiërs, maar in tegenstelling tot de meeste Georgiërs die christenen zijn, zijn de Adzjaren moslims. Terwijl Erdogan al weken oorlogsretoriek spuide, zal alles afhangen van Moskou. Hoe Poetin Erdogan aanpakt zal beslissend blijken.

Driezeeëninitiatief

Oorlog in Artsach: Rusland speelt sleutelrol

Three Seas Initiative