De naam van sommige schrijvers of geleerden blijft voor altijd verbonden met de titel van één bepaald werk. Werner Jaeger (1882-1961) was zo iemand. Wie Jaeger zegt, zegt Paideia, het 1400 bladzijden tellende boek dat hij als één van de leidende klassieke filologen van de 20ste eeuw over de Formung des griechischen Menschen (de ondertitel van Paideia) schreef.

Vandaag is het precies zestig jaar geleden dat Jaeger in Cambridge/Massachusetts (USA) overleed. Hij had er sinds 1939 aan de universiteit van Harvard gedoceerd. Daarvoor had hij van 1921 tot 1936 de prestigieuze leerstoel voor klassieke filologie aan de Friedrich-Wilhelms-Universität in Berlijn bekleed als opvolger van Ulrich von Wilamowitz-Moellendorf (1848-1931). De grote classicus Wilamowitz, zijn mentor, was bij een breder publiek bekend geraakt door zijn vete met de dichter-filosoof Friedrich Nietzsche die hij een in de ogen van filologen onwetenschappelijke, want intuïtieve werkwijze had aangewreven.

Klemtoon

Misschien zullen sommige graecisten onder onze lezers zich herinneren dat Jaeger werd geciteerd in een van hun handboeken Oudgrieks in de humaniora. Diezelfde klassieke humaniora, ‘das humanistische Gymnasium’ met zijn klemtoon op Latijn en Grieks, vormde in de jaren ’20 van vorige eeuw in Duitsland een strijdpunt tussen links en rechts. De Duitse sociaaldemocraten waren pleitbezorgers van de ‘Einheitsschule’, de conservatieven daarentegen wilden het onderwijs van vakken over de klassieke Oudheid vrijwaren van nieuwlichterij.

Fakkel

Werner Jaeger behoorde tot de verdedigers van het Gymnasium. Als professor tijdens de roerige jaren ’20 had hij in de crisisstemming van de Weimarer Republik gewaarschuwd voor de dominantie van het materialisme en de ‘Entfremdung von der Kultur’ (vervreemding van de cultuur). Hij merkte op dat het aantal mensen dat nog werkelijk aandeel had aan de overgeleverde ‘geistigen Besitzstand der Nation’ (geestelijk bezit van de natie) in het tijdperk van de ‘fabrieksmatige massaproductie’ van jaar tot jaar afnam.

De herbezinning op de cultuur vormde volgens hem het antwoord op het ‘nivellerende’ vooruitgangsdenken van de materialistische maatschappij. Cultuur als ‘Erziehung zum Menschen’ was de gedachte die de Oude Grieken ‘in die Welt geschleudert hatten, wie die Fackel unter die Troglodyten, die im Finsteren hockten’ (‘in de wereld hadden geslingerd zoals de fakkel onder de holbewoners die in het duister hokten’).

Eigenwaarde

Jaeger greep daarbij terug op de ‘Paideia’ van de Oude Grieken waaronder hij ‘das Erwachen zu einem bewußten Ideal der Erziehung und Kultur’ (‘het ontwaken tot een bewust ideaal van opvoeding en cultuur’) verstond. Met ‘Paideia’ als ‘Kulturprinzip’ drukte hij volgens zijn leerling Wolfgang Schadewaldt zowel de ‘mensenvormende kracht van de Grieken’ uit als het ‘voortduren van het Griekse erfgoed’ in humanismen als filologie en vorming van de jeugd’ (1).

Het antieke concept van de ‘Paideia’ schiep de mogelijkheid de mens niet te zien als ‘een beroep uitoefenend wezen’ of ‘nuttig lid’ van het economische systeem, maar als iemand met een ‘eigenwaarde’. Dat is ook de betekenis van ‘humaniora’, het ‘meer menselijk’ maken waarbij ‘Bildung’, vorming, het utilitaire of het nuttigheidsdenken overstijgt. Net zoals Jaeger zich inzette voor het behoud van de studie van de klassieke talen had ook de grote Pruisische hervormer Wilhelm von Humboldt al in het begin van de 19de eeuw een lans gebroken voor het Oudgrieks: ‘Indem wir Griechisch studieren, dringen wir tief in die antike Ideenwelt ein.’ (‘Door Grieks te studeren dringen we diep binnen in de ideeënwereld van de Ouden’).

Humanisme

Jaeger richtte in 1924 de ‘Gesellschaft (genootschap) für antike Kultur’ op. Johannes Popitz, staatssecretaris en tijdens het Derde Rijk Pruisisch minister van Financiën, was van 1929 tot 1944 voorzitter van het genootschap. Deze politicus die zijn verzet tegen het regime van Adolf Hitler met het leven zou bekopen (zie mijn boek Naar de hel met Hitler: verzet in het Derde Rijk), zag de staat in de geest van de Oude Grieken als een ‘polis’, als ‘een samenlevingsverbond van mensen met een bestemming die wortelt in de wereld van de ideeën’ (2).

Vanaf 1925 gaf het genootschap het tijdschrift Die Antike uit. Jaeger wilde ermee ‘de wetenschappelijke kennis van de antieke cultuur vruchtbaar [maken] voor het geestelijke leven van de huidige tijd’. Dat streven vond zijn vertolking in het begrip ‘Dritter Humanismus’ dat de filosoof Eduard Spranger in een voordracht in 1921 had verwend. Jaeger gold als de belangrijkste vertegenwoordiger van dit ‘derde humanisme’ dat volgde op dat van de renaissance en op het neohumanisme uit het midden van de 18de eeuw.

(1) Wolfgang Schadewaldt, Gedenkrede auf Werner Jaeger, in: Schweizer Monatshefte, Bd. 42, Heft 7 (1962-1963), p. 757.

(2) Anne C. Nagel, Johannes Popitz (1885-1944), Görings Finanzminister und Verschwörer gegen Hitler. Eine Biographie, Köln, Böhlau Verlag, 2015, p. 40.

Dritter Humanismus

Meer mens met de Grieken

Dodencel geen rem op vrij denken