Het valt telkens weer op, de spanning die in België lijkt te bestaan tussen liberale en christendemocratische politici. Neem bijvoorbeeld de eerste Doorbraak-column van Tess Minnens. Onder het tussenkopje ‘Ruimdenkende liberaal’ gaat ze in op de verhouding met gelovigen van diverse religies. Dat suggereert dat religie gevoelig ligt bij Belgische liberalen.

Een contrast met Nederland, waar de rechts-liberale VVD en het christendemocratische CDA natuurlijke bondgenoten zijn. Coalities van deze twee partijen verlopen doorgaans in goede harmonie. Beide partijen verwezenlijken dan meer van hun partijprogramma’s dan wanneer een van de twee regeert met de sociaaldemocratische PvdA.

Overgeleverd aan centrumlinks?

Ja, ook in Nederland bestaan liberalen die moeite hebben met publieke uitingen van georganiseerde religie. Die zitten eerder bij het links-liberale D66. Daarnaast zijn er confessionelen die liberalisme gelijkstellen aan individualisme en materialisme, dus aan egoïsme. Die geluiden worden alleen eerder vertolkt door de kleinere christelijke, orthodox-protestantse partijen (vijf Kamerzetels voor de ChristenUnie, drie voor de SGP). Op de terreinen economie en overheidsuitgaven komt het programma van de SGP echter overeen met dat van de VVD. Zo weet u gelijk waarom de VVD al een decennium gebruik maakt van gelegenheidssteun van de SGP. Vooral in de Eerste Kamer (senaat), waar VVD-premier Rutte meestal geen meerderheid had.

De VVD is tot nu toe altijd groter geweest dan D66. De huidige vijftien Kamerzetels zijn voor het CDA een dieptepunt, maar bijna het dubbele van ChristenUnie en SGP gezamenlijk. Het gros van de Nederlandse liberalen en confessionelen werkt bij voorkeur samen. De VVD hoopt dat het CDA ondanks de recente verkiezingsnederlaag blijft meeregeren. Anders is Rutte IV overgeleverd aan centrumlinks.

Confessionele verbroedering

Het Christen-Democratisch Appèl (CDA) ontstond in 1980, als fusie van drie partijen: de Anti-Revolutionaire Partij (ARP),de Christelijk-Historische Unie (CHU) en de Katholieke Volkspartij (KVP). De eerste twee waren protestants. Bij de verkiezingen van 1977 vormden de drie partijen voor het eerst een gezamenlijke kandidatenlijst.

Andere partijen deden schamper over die confessionele verbroedering. Die vond immers pas plaats toen ontkerkelijking en ontzuiling hun intrede al gedaan hadden. ‘Sterven in elkaars armen’. Confessionele kiezers zouden beter kleur bekennen: progressief of conservatief stemmen, in plaats van middenpartij te spelen tussen PvdA en VVD.

Erfenis Van Agt/Wiegel

Eén partijleider deed daar niet aan mee, Hans Wiegel, VVD-fractievoorzitter in de Tweede Kamer. Hij redeneerde dat in een coalitieland bondgenoten nodig zijn voor regeringsdeelname. Een coalitie met het op te richten CDA had zijn voorkeur. De CHU, de meest rechtse van de drie, nam niet deel aan het kabinet van PvdA-leider Joop den Uyl (1973-1977). Binnen de partijtoppen van KVP en ARP waren het uitgesproken progressieven geweest die met Den Uyl wilden regeren. Wiegel betwijfelde of die representatief waren voor de confessionele achterban. Als oppositieleider richtte hij zijn pijlen op de premier en de PvdA.

Tijdens die vier jaar bekoelde de werkrelatie tussen Den Uyl en de KVP-minister van Justitie, Dries van Agt. Van Agt werd in 1977 de eerste CDA-lijsttrekker. De PvdA werd de grootste partij, het CDA tweede. De VVD werd, ondanks zetelwinst, derde. Vanwege de slechte persoonlijke verhoudingen tussen PvdA en CDA duurde de formatie eindeloos, met 208 dagen de langste formatie tot dan gehouden. Het eindresultaat: CDA en VVD gingen samen regeren, zonder de grootste partij.

Het kabinet-Van Agt/Wiegel regeerde vier jaar. Na de verkiezingen drukten progressieve CDA’ers nieuwe samenwerking met de PvdA door. Dit kabinet viel snel. Vanaf 1982 hebben VVD en CDA 17 jaar samengewerkt. VVD en PvdA 13 jaar (half jaar demissionair in 2017 meegerekend), CDA en PvdA slechts 8.

Pacificatie van 1917

In de negentiende eeuw werd Nederland meestal door liberalen geregeerd. De ARP, opgericht in 1879 (tevens de allereerste Nederlandse politieke partij), begon als oppositiepartij tegen de liberale hegemonie.

Die eeuw kwam politiek neer op twee twistpunten: de kiesrechtkwestie en de schoolstrijd. Met de Pacificatie van 1917 werden die opgelost. In ruil voor invoering van het algemeen mannenkiesrecht (wens van de socialisten; vrouwenkiesrecht volgde in 1919) ontvingen confessionele scholen voortaan evenveel geld van de overheid als openbare. Premier was Pieter Cort van der Linden. Deze partijloze liberaal was van 1897 tot 1901 minister van Justitie. Hij was daarvoor benaderd, omdat hij acceptabel was voor liberalen uit alle richtingen. In Kamerdebatten bleek hij tevens oliemannetje tussen liberale en confessionele Kamerleden.

Liberaal-confessionele samenwerking

De ARP was opgericht om confessioneel onderwijs betaalbaar te maken, de orthodox-protestantse zuil om de ARP-achterban te mobiliseren. Toch bleef de verzuiling bestaan na 1917. Tijdens het interbellum bleken liberale en confessionele partijen (Nederland heeft altijd meer dan één liberale of één confessionele partij gehad) goed samen te kunnen werken. Tot groot verdriet van de socialisten in de oppositie en van linkse confessionelen.

De liberaal Pieter Oud (1886-1968) was van 1933 tot 1937 minister van Financiën onder ARP-premier Hendrik Colijn (1869-1944). Daarna hing bij Oud, na de oorlog een oprichter van de VVD, altijd een portret van Colijn aan de muur van zijn werkkamer.

Een vertrouweling van Oud was Harm van Riel (1907-1980), een uitgesproken conservatief binnen de VVD. Van Riel werd mentor van twee jonge talenten. Eén daarvan, Haya Victoria van Someren-Downer (1926-1980), werd de eerste vrouwelijke partijvoorzitter. In de jaren zeventig stemde ze als senator tegen een voorstel dat abortus mogelijk moest maken. De andere was… Hans Wiegel. Als ‘de drie H’s’ waren ze jarenlang gezichtsbepalend voor de VVD.

VVD: eerder conservatief dan progressief

Dit drietal positioneerde de VVD als dé partij voor kiezers die zich niet herkenden in de culturele omwenteling van de jaren zestig en zeventig. Zij mikten op de ‘zwijgende meerderheid’. Daarmee week de VVD af van de liberale zusterpartijen in buurlanden België en Duitsland, die zich op dat moment als sociaalliberaal profileerden.

Voor de VVD is religie privézaak. De ene VVD’er is gelovig, de andere niet. De conservatieve Wiegel staat niet bekend als religieus. Rutte, als jongerenvoorzitter begin jaren negentig uitgesproken progressief, bezoekt geregeld de protestantse Kloosterkerk in Den Haag.

In Nederland kunnen volksvertegenwoordigers bij de beëdiging kiezen tussen het afleggen van de eed (‘Zo waarlijk helpe mij God almachtig.’) of de belofte (‘Dat beloof ik.’). Bij de eed worden twee vingers opgestoken. Zelfs bij het soms religiefobe D66 kiezen sommigen voor de eed.

DSS

Natuurlijke bondgenoten: VVD en CDA