Twee weken lang blikt de Doorbraak-redactie in een aantal eindejaarsinterviews terug én vooruit. Wat waren de meest spraakmakende trends en gebeurtenissen van het voorbije jaar? En wat brengt 2023 ons? Gaande van de gruwel in Oekraïne over de migratiecrisis of de politieke chaos in eigen land tot de toekomst van onze landbouw. Vandaag: staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole De Moor (CD&V). Zij volgde zes maanden geleden Sammy Mahdi op, haar toenmalige baas als staatssecretaris voor Asiel en Migratie. Het werd, zacht uitgedrukt, een bijzonder bewogen half jaar. De instroom van asielzoekers nam opnieuw spectaculair toe, het aantal opvangplaatsen bleek soms ontoereikend en de kritiek op de Moor zwol zienderogen aan.

We spreken haar net voor het begin van de kerstvakantie, meteen ook haar allerlaatste interview van 2022. En ze geeft het grif toe: als academica – de Moor is doctor in de rechten en deed zelf ook onderzoek rond asiel- en migratierecht – botste ze amper of niet op de politieke realiteit op het terrein. Dat ligt in haar huidige rol wel even anders. ‘Hier werk ik met én voor mensen, binnen een Europees kader, en ik krijg soms af te rekenen met EU-lidstaten die de Europese afspraken bewust ook niet nakomen. Maar goed, zo werkt de politiek nu eenmaal. Ik vind het ook goed dat er nu eindelijk een stevig publiek debat woedt rond asiel en migratie. We hebben dat debat de voorbije jaren te veel aan anderen overgelaten.’

‘Tegelijk heb ik soms het gevoel dat de felle polarisering rond dit thema soms meer speelt binnen de politiek dan bij de brede bevolking. En ook de framing is soms behoorlijk misleidend. Het idee alsof Vlaanderen resoluut tégen elke vorm van migratie is en Wallonië daar veel positiever tegenover staat, klopt hoegenaamd niet. Dat ondervind ik dagelijks op het terrein.’

Migratie is een bij uitstek internationaal thema en gezien de grote aantrekkingskracht van de EU op migranten zou het dan ook Europees moeten worden aangepakt. Toch blijken de lidstaten op het terrein vooral hun eigen belangen te verdedigen. Ze nemen – al dan niet clandestien – zelf maatregelen en ze krijgen liefst zo weinig mogelijk Europese pottenkijkers over de vloer. Waar loopt het vandaag fout met de Europese aanpak?

Nicole de Moor: ‘We kunnen alleen maar vaststellen dat er, als het over migratie gaat, verschillende blokken bestaan binnen de EU, doorgaans met tegengestelde belangen. Van de grenslanden – die de instoom als eersten te verwerken krijgen – over een aantal lidstaten die veel minder asielzoekers over de vloer krijgen tot de favoriete landen van bestemming die onder zware druk staan. Dit maakt het bijzonder lastig om tot een echt uniform asielbeleid en tot compromissen te komen.’

‘In 2015, na de grote migratiecrisis, heeft de EU echt wel een momentum gemist, maar het voorbije jaar is er wel degelijk vooruitgang geboekt. Zo zijn we begin 2022 eindelijk afgestapt van de pakket-aanpak, waardoor het niet langer nodig is om bij alle lidstaten groen licht te krijgen over het gehele pakket van maatregelen dat in het Europese migratiepact van 2020 vervat zit. Hierdoor hebben we bijvoorbeeld een akkoord kunnen afsluiten over een betere screening van asielzoekers aan de buitengrenzen. Er werd ook een nieuwe Europees Asielagentschap opgericht, dat lidstaten aan de buitengrenzen die worstelen met een grote instroom actief ondersteunt op het terrein. Er ligt nog heel veel werk op de plank, maar ik heb wel het gevoel dat er nu eindelijk beweging zit in het Europese asiel- en migratiebeleid.’

Italië gaf enkele weken geleden nog een stevig schot voor de Europese boeg, toen het plots aankondigde dat het niet langer asielzoekers zou terugnemen uit derde landen, binnen het kader van de Dublin-regels. De Italianen keerden snel op hun stappen terug, maar u kan moeilijk ontkennen dat die Dublin-regels – toch de hoeksteen van het hele Europese asielsysteem – vandaag op sterven na dood zijn?

gf

Nicole De Moor tijdens de vergadering met gelijkgezinde landen die ze organiseerde.

‘Dit voorval toont des te meer aan dat een grote hervorming van het Europese asielsysteem absoluut noodzakelijk is. Vandaag faalt Europa als het over asiel gaat, omdat we de speelbal zijn van internationale gebeurtenissen én van regimes die migratie bewust als drukkingsmiddel inzetten. We ondergaan alles lijdzaam. Terwijl de Europese reactie vorige winter, toen Wit-Rusland massaal migranten doorstuurde naar de EU-grenzen om de EU te ontwrichten, aantoonde dat de EU wél eensgezind kan reageren. De Europese beslissing om sancties op te leggen aan luchtvaartmaatschappijen die hieraan meewerkten, had toen al snel flink wat impact.’

‘We hebben eenvoudigweg ook geen andere keuze: als we niet samenwerken, plooien alle lidstaten op zichzelf terug en gaat iedere lidstaat opnieuw de eigen grenzen controleren. Voor een open economie zoals de Belgische – centraal gelegen in Europa én sterk afhankelijk van de in- en uitvoer – zou dat dramatisch zijn.’

Hoe ziet u die grote hervorming van het Europese asiel- en migratiesysteem dan concreet?

‘Kort samengevat: enerzijds sterkere buitengrenzen, met landen daarbuiten die meewerken aan de terugkeer van geweigerde asielzoekers en aan grensbeheer. Anderzijds: EU-landen die zich solidair tonen met elkaar en met die buitenstaten voor de opvang. Vandaag bestaan daarover ook al regels, maar bepaalde lidstaten passen die eenvoudigweg niet langer toe. Tegelijk is er ook nood aan een stevige hervorming van het Dublin-systeem. In theorie zou dit er vandaag toe leiden dat vooral de grenslanden het zwaarst onder druk staan, omdat vluchtelingen asiel moeten aanvragen in het land waar ze de EU binnenkomen. In praktijk merken we evenwel dat pakweg België dubbel zo hard onder druk staat als bijvoorbeeld Italië. Dit blijkt klaar en duidelijk uit de cijfers van het aantal asielaanvragen.’

Het aantal asielaanvragen is één ding, het aantal illegalen dat in Spanje of Italië in de landbouw of in de bouw aan de slag is, is uiteraard iets anders. Ook zij zetten het systeem en de publieke opinie daar toch zwaar onder druk?

‘Dat is een van de redenen waarom de screening aan de buitengrenzen veel beter en efficiënter moet. En let wel: de buitengrenzen screenen is niet hetzelfde als ze sluiten. Een land mag de illegale grensoversteek verhinderen. Op voorwaarde dat dit met respect voor de mensenrechten gebeurt – disproportioneel geweld is dus uit den boze – en dat mensen die écht bescherming nodig hebben die ook kunnen vragen en krijgen.’

Dat klinkt mooi in theorie, maar in juni nog vielen er tientallen doden bij de bestorming van de grensovergang tussen Marokko en de Spaanse enclave Melilla. Daar staan nochtans metershoge muren met prikkeldraad. Hoe wil je die grenzen dan nóg beter beschermen en screenen?

‘Migranten hebben niet zomaar het recht om op het even welke plaats een grens over te steken. Dat moet heel georganiseerd gebeuren. En jawel, zonder versterking van die buitengrenzen is een degelijk asiel- en migratiebeleid een illusie. Vandaag spelen er zich soms echte tragedies af aan de Europese buitengrenzen, en dat sterkt me enkel maar in de overtuiging dat we echt naar een Europees beheer daarvan moeten gaan.’

Ik was vorige maand in Denemarken, waar een linkse regering al jarenlang een veel strenger en efficiënter migratiebeleid voorstaat, en nu ook overweegt om erkende asielzoekers buiten Denemarken op te vangen. Wat vindt u van die aanpak, die minstens al in de cijfers vruchten lijkt af te werpen?

‘Tegen een efficiënter beleid kan niemand gekant zijn, maar Denemarken probeert in mijn ogen toch vooral een bepaalde perceptie te creëren. Waarbij het mensen wil afschrikken en wegjagen.’

Vindt u de boodschap dat mensen die geen recht hebben op asiel geen kans maken om in Denemarken te blijven en dan ook zo snel mogelijk opnieuw het land zullen worden uitgezet, dan pure perceptie?

‘Om te beginnen heeft Denemarken natuurlijk een andere geografische positie én een andere diaspora dan ons land, dat is één ding. Daarnaast geloof ik ook niet in een aanpak waarbij de concurrentie tussen de verschillende EU-lidstaten steeds verder wordt opgedreven. Zo lossen we het probleem niet op, we verschuiven het enkel naar andere lidstaten.’

En wat als de hele EU het Deense voorbeeld zou volgen?

‘Ik geloof absoluut niet dat dit ooit kan werken. De migratiedruk op Europa zal groot blijven, daar moeten we niet flauw over doen. Dus hebben we nood aan sterkere grenzen, het zal niet volstaan de perceptie te wekken dat we ons nog wat strenger gaan opstellen zonder ook effectief aan die grenzen te werken.’

‘Maar voor alle duidelijkheid: ik ben het wel eens met een beleid dat mensen die naar Europa komen, maar daar geen aanspraak op kunnen maken, ook effectief terugstuurt. Maar asielzoekers naar Rwanda sturen om daar een asielprocedure te doorlopen, daar geloof ik niet in. Dat is niet enkel budgettair en praktisch totaal onhaalbaar, ik vind het ook immoreel. Wil men echt een Russisch dissident of een holebi uit een West-Afrikaans land naar Rwanda sturen om daar bescherming te vinden?‘

Waarom dan precies? Het internationale asielrecht schrijft nergens voor dat je mensen die je asiel verleent ook in eigen land moet opvangen…

‘Rwanda is tot nog toe het enige land dat daartoe bereid is gevonden, en als je met zo’n dubieus regime akkoorden afsluit, stel je je meteen ook bloot aan regelrechte chantage.’

Deden we dat dan ook niet toen we enkele jaren geleden met Turkije de bijzonder omstreden vluchtelingendeal afsloten?

‘Dat is helemaal niet vergelijkbaar: binnen het Europese kader werd Turkije erkend als een zogenaamd veilig derde land. Vluchtelingen trokken vaak ook al eerst doorheen dat land om vervolgens in de EU asiel aan te vragen. Iedereen die naar Turkije werd teruggestuurd, had hier bovendien ook al een individuele beoordelingsprocedure doorlopen. In het Rwanda-verhaal is er geen sprake van zo’n individuele beoordeling van de asielaanvraag.’

In Denemarken hebben asielzoekers ook recht op die individuele beoordeling. Bovendien kan je toch best wel vragen stellen bij de status van een dictatuur zoals Turkije als veilig derde land?

‘Ik denk dat de omstandigheden in Rwanda sowieso een stuk slechter zijn. Puur theoretisch gezien is dit een interessant debat en u heeft een punt wanneer u zegt dat de Conventie van Genève ons niet verplicht om erkende vluchtelingen in eigen land op te vangen. Tegelijk legt die ons wel op om mensen niet terug te sturen naar een land waar hun veiligheid niet gegarandeerd kan worden.’

‘Ik stel enkel vast dat er voorlopig nog geen enkele asielzoeker naar Rwanda is vertrokken en dat er voorlopig ook geen andere landen staan te springen om asielzoekers vanuit Europa over te nemen. Ik zie ook niet goed in hoe je dit op grote schaal georganiseerd zou krijgen. Maar los daarvan: ons terugkeerbeleid moet absoluut beter, en dit lukt alleen op Europees niveau. Zestig procent van de mensen die naar Europa vluchten, komen momenteel niet in aanmerking voor bescherming, we hebben dus nog een lange weg te gaan.’

Waarom zet Europa niet veel nadrukkelijker in op de hervestiging van vluchtelingen, bijvoorbeeld in samenwerking met de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR? Je hebt dan als land niet enkel een veel betere controle op de instroom, je kan dan ook werken met jaarlijkse quota per land. Bovendien kan je de vluchtelingen vooraf ook screenen en krijg je wellicht een veel ‘evenwichtiger’ instroom, met minder alleenstaande mannen en meer gezinnen, die makkelijker als geheel te integreren zijn.

‘Ik ben voorstander van hervestiging, maar dat lukt alleen op grotere schaal als je het huidige systeem grondig hervormt, zodat je mensen die niet in aanmerking komen voor bescherming veel sneller kan terugsturen. Bij voorkeur al aan de grenzen. Eenmaal dat opgelost, komt er ruimte vrij om aan hervestiging te doen van vluchtelingen binnen Europa.’

U legt heel sterk de focus op die betere screening aan de grenzen, maar is dat wel realistisch? De buitengrenzen worden vandaag al behoorlijk streng bewaakt, en er stroomt gigantisch veel geld naar het grensbewakingsagentschap Frontex. Wat kan er concreet nog meer worden gedaan?

‘Zoals ik al zei: goed bewaakte grensovergangen waar kandidaat-asielzoekers meteen hun aanvraag tot bescherming kunnen indienen.’

Maar een vluchteling die zelf perfect beseft dat hij geen schijn van kans maakt op asiel zal zich toch niet bij zo’n sterk bewaakte grensovergang aanbieden?

‘Nee, maar zo’n illegale grensoversteek mogen we dan ook verbieden en tegenhouden. Vandaag kan iedereen die de EU binnenkomt zonder enig probleem verder doorreizen naar een andere EU-lidstaat. Amper de helft van de asielzoekers die in België aankomen, blijkt al in het Europese registratiesysteem te zitten. Dat is veel te weinig natuurlijk, en het wijst erop dat er veel te weinig geregistreerd wordt.’

U zegt nu: de mazen in het net aan de buitengrenzen moeten systematisch en georganiseerd gedicht worden?

‘Inderdaad. En ik besef heel goed dat dit verre van eenvoudig is, maar als we het niet doen, dan betekent dit de facto het einde van het Europese asielsysteem. Dan is het elk voor zich. En onder meer België, in het hart van Europa en met een goed uitgebouwde sociaal systeem, zal daar de dupe van zijn.’

Waarom zouden grenslanden zoals Spanje, Italië of Griekenland daaraan meewerken? U geeft zelf aan dat de meeste vluchtelingen daar nu meteen opnieuw wegtrekken, richting West-Europa. Ze hebben daar dus bitter weinig bij te winnen.

”Dat klopt, maar daar moeten wij dan ook wat harder op tafel durven te slaan. Je kan niet met één been in de EU staan en met het andere er buiten, als dat je toevallig beter uitkomt.’

Op hoeveel asielaanvragen zullen we dit jaar stranden in ons land, en welk percentage daarvan zal finaal ook bescherming krijgen?

‘Dat zullen er ruim 37.000 zijn. Het erkenningspercentage zit op zowat veertig procent.’

Met andere woorden: zestig procent van de asielzoekers heeft eigenlijk geen recht op asiel. Als we dat aantal stevig zouden kunnen reduceren, dan zijn alle opvangpoblemen hier ook in één klap van de baan?

‘Absoluut. En dus is die betere screening en controle niet toevallig de rode draad in heel mijn discours. Vandaag maken migranten uit Egypte, Bangladesh en Tunesië het leeuwendeel uit van de mensen die op bootjes de Middellandse Zee trachten over te steken. Zij maken nochtans quasi geen kans op asiel. We proberen dan ook actief in te zetten op preventieve ontradingscampagnes in die landen zelf én op afspraken met die regeringen om hun onderdanen sneller te kunnen terugsturen. En geloof me, dat werkt ook.’

‘Onze terugkeercijfers gaan in stijgende lijn. Maar Europa moet op dat vlak nog veel meer en veel collectiever haar volle economische gewicht in de schaal werpen. Migratie moet voortaan voluit deel uitmaken van het buitenlands beleid.’

Morgen: voormalig EU-parlementslid Dirk Sterckx (Open Vld).

Dublin-regels

Staatssecretaris Nicole De Moor: ‘Ons terugkeerbeleid moet absoluut beter’