Op 3 maart stemt het tweetalige Zwitserse kanton Wallis over een nieuwe grondwet. Leidt de uitslag van het referendum naar een ‘communautaire’ splitsing van het kanton?

Röstigraben

In het door taalstrijd en communautaire conflicten gekwelde België heeft Zwitserland de reputatie een stabiele federale staat te zijn, waar vier taalgemeenschappen in peis en vree samenleven.

Toch is ook daar de taalgrens, die het Duitstalige landsdeel in het oosten scheidt van het Franstalige in het westen (en Italiaans- en Reto-Romaanstalige in het zuiden), meer dan een spraakgrens. Niet voor niets wordt die grens Röstigraben – Rösti-kloof – genoemd, naar het klassieke aardappelgerecht van de Duitstalige Zwitsers, dat hun anderstalige landgenoten niet zo vaak of helemaal niet op het menu zetten.

In de Romandie of Welschschweiz en de Deutschschweiz wordt niet alleen een andere taal gesproken: tussen de twee landsdelen zijn er ook culturele, sociale en (partij)politieke verschillen. Dat bleek, bijvoorbeeld, heel duidelijk bij het referendum over de pensioenhervorming in oktober 2022: in de Duitstalige kantons steunde 55 procent van de kiezers de hervorming, in de Franstalige kantons stemde 61 procent tegen.

Matterhorn

De Röstigraben tussen het ‘Germaanse’ en het ‘Romaanse’ deel van Zwitserland loopt door vier van de 26 kantons: Bern, Fribourg (Duits: Freiburg), Wallis (Frans: Valais) en Graubünden. De eerste drie zijn tweetalig (Duits-Frans of Frans-Duits), in Graubünden zijn er drie officiële talen (Duits, Reto-Romaans en Italiaans). Die taalkundige, culturele, sociale en politieke verschillen geven af en toe aanleiding tot ‘communautaire’ spanningen. In het kanton Wallis is dat weer het geval.

Wallis is naar oppervlakte (5.224 vierkante kilometer) het derde en naar inwonertal (327.000) het negende van de 26 Zwitserse kantons. Het ligt in de Alpen – de piramidevormige Matterhorn (4.478 meter) is hét waarmerk van Zwitserland – en grenst in het westen aan Frankrijk en in het zuiden aan Italië. Van de bevolking spreekt, volgens de jongste telling, 63 procent van de inwoners Frans; zij wonen in het westelijke Unterwallis. Ruim 28 procent van de Wallisers heeft Duits als moedertaal en leeft in het oostelijk gelegen Oberwallis.

Grondwet

Wat Vlaanderen niet mag hebben, dat heeft elk van de 26 Zwitserse kantons wél: een eigen grondwet. Die van Wallis dateert van 1907 en is behoorlijk conservatief. Bij een referendum in de lente van 2018 vond 73 procent van de kiezers dat de tijd gekomen was om een nieuwe, eigentijdse grondwet te schrijven. Die opdracht gaven ze niet aan het parlement, maar aan een Grondwetgevende Raad. De 130 leden ervan werden in november 2018 gekozen.

Vanaf juni 2019 werkte deze Verfassungsrat in meerdaagse plenumbijeenkomsten en thematische commissievergaderingen, met digitale inspraakmogelijkheid van de burgers en een budget van 7,5 miljoen euro, aan de redactie van de nieuwe grondwet.

Op 23 april 2023 werd de 190 artikelen tellende ontwerptekst goedgekeurd, maar met ‘slechts’ 87 ja-stemmen. Veertig leden van de Grondwetgevende Raad stemden tegen (drie leden waren na de verkiezing gestorven, in opvolgers was niet voorzien). De unanimiteit waar velen op gehoopt hadden, bleek een illusie te zijn. En de bedoeling met de nieuwe grondwet de kantonnale eenheid te versterken, verdween in de Röstigraben.

Misnoegd

De tegenstemmen kwamen, behalve van de rechts-populistische SVP-fractie, van Duitstalige raadsleden uit Oberwallis. Toen de uitslag van de stemming bekendgemaakt werd, bleven zij roerloos op hun bank zitten, terwijl de ja-stemmers overeind veerden en juichten.

De Duitstalige minderheid is vooral misnoegd omdat ze twee zetels minder zal hebben in het 130 leden tellende parlement

De Duitstalige minderheid is vooral misnoegd omdat ze twee zetels minder zal hebben in het 130 leden tellende parlement. Dat komt omdat beslist is de zetels niet meer op basis van het aantal Zwitserse staatsburgers te verdelen, maar wel op basis van het totale aantal inwoners. Omdat er in Unterwallis meer vreemdelingen wonen dan in Oberwallis, krijgen de Franstalige kieskringen meer zetels.

Ontstemd zijn de Duitstaligen ook omdat hun vraag om ten minste twee van de zeven mandaten in de kantonregering te krijgen, is afgewezen door de Franstalige meerderheid (die dus lang niet zo vriendelijk is als de Vlaamse meerderheid in België, die de Franstalige minderheid de helft van de ministerposten gunt).

Referendum

Zoals het in Zwitserland de democratische regel is, spreekt het volk het laatste woord. Op zondag 3 maart kunnen de inwoners van Wallis zich in een referendum over het ontwerp van nieuwe grondwet uitspreken. Of beter: over twee ontwerpen.

Om te voorkomen dat de kiezers de hele grondwet afwijzen wegens één artikel, meer bepaald artikel 43 over het erg omstreden gemeentelijk stemrecht, laat men ze twee keer stemmen. Eén keer over de ontwerpgrondwet waarin artikel 43 ook vreemdelingen stemrecht geeft in gemeentelijke aangelegenheden, en één keer over de ontwerpgrondwet waarin artikel 43 dat stemrecht voorbehoudt aan Zwitserse staatsburgers. (Voor het federale en het kantonsparlement hebben vreemdelingen sowieso geen stemrecht.)

Nu al is het zeker dat de nieuwe grondwet niet de 73 procent instemming zal krijgen die er in 2018 was voor het opstellen ervan. Sommige waarnemers vragen zich voorzichtig af of de tekst wel de vereiste, gewone meerderheid (de helft plus één van de stemmen) zal krijgen en of het hele project geen maat voor niets zal zijn geweest.

Splitsing

Een meerderheid – ook dat staat vast – zal er in elk geval niet zijn onder de Duitstalige kiezers. Wat staat er te gebeuren wanneer de nieuwe grondwet toch, dankzij de ja-stemmen in Unterwallis, door het totale kiezerskorps wordt aangenomen?

Zeker, het zou niet de eerste keer zijn dat de twee taalgroepen verschillend stemmen, en het kanton heeft dat telkens overleefd. Maar kan het zonder gevolgen blijven wanneer zo’n fundamentele zaak als de grondwet in het geding is?

Een ‘communautair’ resultaat van het referendum zal ongetwijfeld het samenleven van de Franstalige meerderheid en de Duitstalige minderheid onder druk zetten. Links en rechts rijst de vraag of het kanton zo’n uitslag zal overleven. En duikt weer de separatistische gedachte op: de splitsing van het kanton Wallis in de half-kantons Oberwallis en Unterwallis.

Halfkantons

Zwitserland heeft nu zes halfkantons, al worden ze sinds de grondwetsherziening van 1999 niet meer zo genoemd. Anders dan de naam laat vermoeden, zijn het hele, volwaardige kantons – op één punt na: in de Ständerat, de tweede, deelstatelijke kamer van het federale parlement, hebben ze geen twee vertegenwoordigers zoals de andere kantons, maar slechts één.

Van de zes halfkantons zijn er vier ontstaan door kantonsplitsing: Appenzell Innerrhoden en Appenzell Ausserrhoden al in 1597, Basel-Stadt en Basel-Landschaft in 1833. (De geschiedenis van de halfkantons Obwalden en Nidwalden, die lange tijd samen Unterwalden vormden, is veel complexer).

Boedelscheiding

De splitsing van het kanton Wallis stak deze eeuw al enkele keren de kop op. Niet alleen in het Duitstalige, maar ook in Franstalige gebied is een deel van de bevolking ervan overtuigd dat een boedelscheiding voor iedereen goed is. De kwestie haalde tot nog toe nooit echt de politieke agenda. Indien de Wallisers op 3 maart ‘communautair’ verdeeld stemmen, zoals het ernaar uitziet, en een (nipte) meerderheid de nieuwe grondwet goedkeurt, zou het wel eens anders kunnen lopen.

Duitstalige

Separatisme in de Zwitserse Alpen